نگاه به شرق: چگونه ایران از روابط آسیایی برای مقابله با فشار غرب بهره می‌برد

در حالی که مذاکرات هسته‌ای با ایالات متحده متوقف شده و تحریم‌ها همچنان پابرجا هستند، ایران تلاش‌های خود را برای تعمیق روابط با شرکای شرقی افزایش داده است. جدیدترین اقدام در این راستا، پیشنهاد تشکیل یک بانک مشترک در نشست اخیر سازمان همکاری شانگهای (SCO) در پکن بود.

از زمان عضویت کامل در سازمان همکاری شانگهای در ژوئیه ۲۰۲۳، تهران از این بلوک برای گسترش نفوذ سیاسی، اقتصادی و امنیتی خود استفاده کرده و موقعیت خود را به عنوان یک بازیگر کلیدی منطقه‌ای، فراتر از دسترس فشارهای غرب، تثبیت کرده است.

محمدرضا فرزین، رئیس‌کل بانک مرکزی ایران، در جریان نشست رؤسای بانک‌های مرکزی در پکن، رسماً ایده تأسیس یک بانک مشترک سازمان همکاری شانگهای را مطرح کرد. دستور کار این نشست بر ایجاد یک سیستم بانکی جمعی و زیرساخت مالی مشترک برای کشورهای عضو متمرکز بود.

فرزین در این بازدید تأکید کرد که ایران این طرح را تا رسیدن به نتیجه نهایی پیگیری خواهد کرد. او با اشاره به علاقه تهران برای دور زدن کانال‌های مالی غربی، گفت که چنین سازوکاری "وابستگی به بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول را کاهش می‌دهد" و "بستری را برای کشورهای منطقه و شرق فراهم می‌آورد تا اهداف چندجانبه را در امور بانکی و مالی دنبال کنند."

با پیشرفت اندک در مذاکرات با ایالات متحده، ایران به نظر می‌رسد به طور فزاینده‌ای به "نگاه به شرق" متعهد شده است؛ اگرچه چشم‌انداز بلندمدت این چرخش هنوز نامشخص است.

سازمان همکاری شانگهای به ایران این امکان را داده است که با قدرت‌های شرقی در پروژه‌های اقتصادی و استراتژیک بزرگ ارتباط برقرار کند. این سازمان شامل ده عضو – چین، روسیه، هند، پاکستان، ایران، بلاروس و کشورهای آسیای مرکزی شامل ازبکستان، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان – است که تقریباً ۲۵ درصد از تولید ناخالص داخلی جهان و ۴۰ درصد از جمعیت جهان را به خود اختصاص داده‌اند.

سازمان همکاری شانگهای که در ابتدا به عنوان یک بلوک امنیتی منطقه‌ای برای مقابله با تروریسم، جدایی‌طلبی و افراط‌گرایی در آسیای مرکزی ایجاد شد، از آن زمان مأموریت خود را گسترش داده است. با پیوستن هند، پاکستان و اکنون ایران، این سازمان به یک مجمع ژئوپلیتیک گسترده‌تر تبدیل شده است که بر توسعه منطقه‌ای تأکید دارد.

چندین عضو سازمان همکاری شانگهای – از جمله چین، روسیه، هند و ایران – همچنین عضو بریکس (BRICS) هستند؛ یک ائتلاف غیرغربی که به دنبال دلارزدایی است. همسویی استراتژیک بین بریکس و سازمان همکاری شانگهای، جایگاه ایران را در بحبوحه انزوای غرب تقویت می‌کند.

سیاست "نگاه به شرق" تهران ارتباط نزدیکی با استراتژی آن در آسیای مرکزی دارد که بر گسترش تجارت و مسیرهای ترانزیت برای کاهش انزوای اقتصادی متمرکز است. ایران به عنوان عضو کامل سازمان همکاری شانگهای، خود را به عنوان "پل اقتصادی منطقه‌ای" متصل کننده آسیای مرکزی، قفقاز و خلیج [فارس] معرفی می‌کند.

در ۱۵ مه، ایران یک توافقنامه تجارت آزاد جامع با اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) را به اجرا گذاشت که تعرفه‌ها را بر ۹۰ درصد کالاهای مبادله شده حذف می‌کند و به طور بالقوه تجارت را در میان‌مدت به ۱۲ میلیارد دلار افزایش می‌دهد. این اولین گشایش کامل بازار داخلی ایران به روی کالاهای کشورهای ثالث است که جایگزین یک توافق موقت محدود در سال ۲۰۱۹ می‌شود.

روسیه، اقتصاد غالب در اتحادیه اقتصادی اوراسیا، بیشترین سود را از این امر می‌برد. تجارت دوجانبه ایران و روسیه در سال ۲۰۲۴ به ۴.۸ میلیارد دلار رسید. این توافق همچنین از حرکت بار در امتداد کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب (INSTC) حمایت می‌کند که ایران نقش لجستیکی محوری در آن دارد.

با این حال، چین همچنان بزرگترین شریک تجاری ایران است و ارزش تجارت غیرنفتی با آن به ۳۴.۱ میلیارد دلار می‌رسد. تجارت با آسیای مرکزی هنوز ناچیز است – کمی بیش از ۱.۵ میلیارد دلار – اما ایران قصد دارد تجارت با ازبکستان را دو برابر کرده و به ۲ میلیارد دلار برساند و مبادلات با قزاقستان و تاجیکستان را هر یک ۱ میلیارد دلار افزایش دهد. انتظار می‌رود تجارت با ترکمنستان نیز ۳۰ درصد رشد کند.

روبرتو نچیا، تحلیلگر مستقل ایران، می‌گوید: "ایران همواره خود را کشوری در غرب آسیا می‌دیده که با علاقه به آسیای مرکزی می‌نگرد." او افزود که اگرچه چرخش ایران به سمت شرق با هدف تقویت روابط تجاری، حمل‌ونقلی و دیپلماتیک است، اما حجم کلی تجارت آن به دلیل تحریم‌ها و موانع ژئوپلیتیک همچنان محدود است.

نچیا خاطرنشان کرد که ایران باید روابط خود را با روسیه و چین متعادل کند و با وجود چالش‌ها، پروژه‌های زیربنایی و توافقنامه‌های منطقه‌ای، پیشرفت آهسته اما پیوسته‌ای را نشان می‌دهند.

در حالی که ایران و جمهوری‌های آسیای مرکزی از پیوندهای تاریخی که به دوران امپراتوری ایران بازمی‌گردد برخوردارند، این منطقه مدت‌هاست که از نظر تجاری به روسیه گرایش داشته و برای دسترسی به ترکیه و اروپا به شدت به شبکه‌های حمل‌ونقل روسیه متکی بوده است. این وضعیت پس از اعمال تحریم‌های غرب علیه روسیه به دلیل حمله آن به اوکراین در سال ۲۰۲۲ تغییر کرد.

نمایندگان ترکمنستان، ازبکستان، قزاقستان، ترکیه و ایران در سال ۲۰۲۳ برای بررسی مسیرهای تجاری زمینی با یکدیگر دیدار کردند و ایران به عنوان عضوی از سازمان همکاری شانگهای – که پیش از این به عنوان ناظر در جلسات شرکت کرده بود – به عنوان یک کشور ترانزیتی کلیدی ظاهر شد.

طورک فرهادی، مشاور استراتژیک مستقر در ژنو، گفت: "کشورهای آسیای مرکزی محصور در خشکی هستند و از دیدگاه ژئو-اقتصادی، ایران به آنها دسترسی به خلیج فارس را ارائه می‌دهد."

اکنون چندین مسیر زمینی از ایران می‌گذرد، از جمله خط آهن در حال توسعه چین-قزاقستان-ازبکستان-ترکمنستان-ایران-ترکیه-اتحادیه اروپا و یک کریدور موازی چندوجهی از طریق قرقیزستان. امکان دیگر، کریدور راه‌آهن پنج ملت است که ایران را به افغانستان، تاجیکستان، قرقیزستان و چین متصل می‌کند.

به گفته نچیا، نزدیکی آسیای مرکزی به ترکمنستان آن را به گسترشی طبیعی از عمق استراتژیک ایران و حیاتی برای اهداف اقتصادی و امنیتی شمالی آن تبدیل کرده است.

ایران در حال ترویج پروژه‌های زیرساختی و کریدور انرژی از طریق کانال‌های سازمان همکاری شانگهای است که آسیای مرکزی را از طریق بنادر ایران مانند چابهار و بندرعباس به بازارهای جهانی متصل می‌کند. تهران درخواست ازبکستان برای پیوستن به توافقنامه چابهار را در سال ۲۰۲۳ تأیید کرد؛ تاشکند قصد دارد انبارها و یک پایانه در آنجا بسازد، و قزاقستان و تاجیکستان نیز احتمالاً از آن پیروی خواهند کرد.

گرچه ترکمنستان عضو سازمان همکاری شانگهای نیست، فرهادی گفت که این کشور نیز به صادرات گاز طبیعی خود به آسیای جنوبی و فراتر از آن از طریق ایران علاقه‌مند است. او خاطرنشان کرد: "اگر ایران بتواند در مذاکرات با غرب به کاهش تحریم‌ها دست یابد، تعدادی از پروژه‌های انرژی و لجستیک آسیای مرکزی-ایران و همچنین برخی از پروژه‌هایی که به نفع منطقه هستند، ممکن است عملی شوند."

توافقنامه عشق‌آباد (Ashgabat Agreement) که مدت‌ها به دلیل تحریم‌ها برای بیش از یک دهه راکد مانده بود، در سال ۲۰۲۲ احیا شد. این پروژه حمل‌ونقل چندوجهی آسیای مرکزی را از طریق ایران به عمان متصل می‌کند.

ایران همچنین از سازمان همکاری شانگهای برای گسترش روابط دفاعی استفاده می‌کند. در ۱۷ مه، وزیر امور خارجه تاجیکستان برای بررسی همکاری‌های سیاسی و پتانسیل تولید پهپاد به تهران سفر کرد. تاجیکستان در حال حاضر با ایران توافقنامه‌ای برای تولید پهپادهای ایرانی دارد.

فراتر از مسائل اقتصادی، ایران با ارائه فناوری نظامی و فرصت‌های تبادل اطلاعات، در حال ایجاد عمق استراتژیک در سازمان همکاری شانگهای است. این امر مکمل مأموریت امنیتی اصلی سازمان است.

فرهادی گفت: "امکانات بی‌پایان هستند، اما همه چیز به این بستگی دارد که آیا ایران هنوز می‌تواند اعتماد غرب را دوباره به دست آورد یا خیر."

نچیا اظهار داشت: اگر مذاکرات هسته‌ای با ایالات متحده منجر به یک توافق جامع نشود، "ایران نفوذ خود را در منطقه افزایش داده و از تمام پتانسیل خود بهره‌برداری خواهد کرد."

فرهادی افزود که رفع تحریم‌ها همچنان ضروری است: "هیچ جایگزین واقعی برای آن وجود ندارد، و به همین دلیل مذاکرات جاری با آمریکا برای کشور حیاتی است."