تهران — در یک اوج‌گیری قابل توجه در پیام‌های مذهبی-سیاسی ایران، دو تن از ارشدترین روحانیون شیعه این کشور این هفته فتاوایی را صادر کردند که عملاً خواستار مرگ هر کسی که آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر معظم، را تهدید کند – از جمله دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا – شدند.
آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی، مرجع تقلید، حکم دینی خود را منتشر کرد که در آن هرگونه تهدید علیه خامنه‌ای را «محاربه» یا جنگ با خدا اعلام نمود. این اتهام طبق قانون مجازات اسلامی ایران مجازات اعدام در پی دارد.
این فتوا در پاسخ به پرسش‌هایی درباره وظایف مسلمانان در قبال تهدیدات رهبران آمریکا و اسرائیل علیه رهبر معظم ایران، در وب‌سایت رسمی این آیت‌الله منتشر شد.
مکارم شیرازی نوشت: «هر فرد یا دولتی که رهبری [ایران] را تهدید کند… یا به آن حمله کند تا به جامعه اسلامی و حاکمیت آن آسیب برساند، محارب محسوب می‌شود.» این روحانی همچنین بر اقدام کردن تأکید کرد: «بر همه مسلمانان جهان واجب است که این دشمنان را پشیمان کنند.» او خاطرنشان کرد که مسلمانانی که به این فتوا پاسخ دهند، پاداش «مبارز فی سبیل الله» را خواهند داشت، عنوانی که روحانیون شیعه معتقدند زندگی جاودان در بهشت را تضمین می‌کند.
این حکم پاسخی مستقیم به اظهارات ترامپ در جریان جنگ اخیر اسرائیل و ایران بود. ترامپ در پستی در حساب کاربری خود در «تروث سوسیال» نوشت که مکان خامنه‌ای را می‌داند و او را «هدفی آسان» می‌داند، اما ایالات متحده مایل به کشتن وی نیست – «حداقل فعلاً.» پس از جنگ، ترامپ با تمسخر خامنه‌ای و لاف‌زنی درباره نجات جان او از «مرگی بسیار زشت و ننگین»، وفاداران خامنه‌ای را بیشتر تحریک کرد.
اسرائیل کاتس، وزیر دفاع اسرائیل، بعداً تأیید کرد که اسرائیل در طول جنگ به دنبال ترور خامنه‌ای بوده اما نتوانسته او را پیدا کند و این طرح بعداً به دلیل محدودیت‌های عملیاتی متوقف شده است.
آیت‌الله حسین نوری همدانی، از دیگر مراجع تقلید نزدیک به دستگاه حاکمه ایران، فتوایی تقریباً مشابه صادر کرد. در آن فتوا، او توهین یا تهدید علیه خامنه‌ای را معادل حمله به «قلب اسلام» دانست.
نوری همدانی اعلام کرد: «هر تهدید یا حمله علیه رهبر معظم یا مرجعیت دینی شیعه، حکم محاربه دارد.»
اوج‌گیری لفاظی‌ها به روحانیون ختم نشد. یک نهاد مذهبی وابسته به دولت به نام «مرکز نخبگان و استعدادهای درخشان حوزه علمیه قم» آمادگی خود را برای اجرای فتاوا علناً اعلام کرد. این گروه در بیانیه‌ای گفت که «کفن‌پوش» است – اشاره به شهادت – و آماده اقدام می‌باشد.
همچنین، علیرضا پناهیان، روحانی فوق محافظه‌کار نزدیک به دفتر خامنه‌ای، از این احکام تمجید کرد و از «هر مسلمانی، در هر کجای دنیا» خواست تا «جان خود را فدا کند» و برای قتل رئیس‌جمهور آمریکا اقدام نماید.
پیامدهای سیاسی
هر دو فتوا، حتی اگر از سوی بسیاری نمادین و غیرقابل اجرا تلقی شوند، همچنان می‌توانند دارای وزن سیاسی باشند و استفاده ایران از فقه مذهبی را به عنوان ابزاری بازدارنده تأکید می‌کنند. این احکام با هدف بسیج پایگاه داخلی رژیم و ارسال این پیام به دشمنان است که تهدیدات علیه رهبری آن با مقابله معنوی – و شاید مادی – روبرو خواهد شد.
این دو فتوا به شدت به فتوای بحث‌برانگیز صادر شده توسط بنیانگذار جمهوری اسلامی، آیت‌الله روح‌الله خمینی، در سال ۱۹۸۹ علیه نویسنده هندی-بریتانیایی، سلمان رشدی، استناد کردند. با این حال، این بار، احکام حتی بیشتر توسط نهادهای وابسته به دولت تقویت می‌شوند، که نشان‌دهنده نفوذ و ادغام رو به رشد اقتدار روحانیت تندرو ایران در سیاست خارجی رسمی است.
تنها هفته گذشته، روزنامه فوق محافظه‌کار کیهان، رافائل گروسی، رئیس آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) را به جاسوسی به نفع اسرائیل و اقدام علیه جمهوری اسلامی متهم کرد و علناً خواستار اعدام وی در صورت سفر به ایران شد.
از دهه ۱۹۸۰، ایران به طور فزاینده‌ای از احکام محاربه علیه مخالفان سیاسی و به ویژه در پاسخ به اعتراضات مدنی استفاده کرده است. حداقل ۱۰ معترض دستگیر شده در ناآرامی‌های سراسری سال ۲۰۲۲ – معروف به جنبش زن، زندگی، آزادی – با همین اتهام به چوبه دار فرستاده شدند.
با عدم وجود مکانیزم اجرایی قابل قبول و اعتبار اندک در صحنه حقوقی جهانی، فایده استراتژیک این فتاوا بیشتر در بسیج داخلی و جنگ روانی است تا پیامدهای عملی.
با این حال، با وجود ماهیت نمایشی و تأثیر حقوقی محدود بین‌المللی، احکام علیه ترامپ ممکن است همچنان بر مسیر روابط آمریکا و ایران تأثیر بگذارند. مذاکرات بین دو کشور از قبل به حالت تعلیق درآمده بود، زیرا در پی حملات هوایی غافلگیرکننده اسرائیل در ۱۳ ژوئن به تهران و یک سری ترورهای بی‌سابقه و برجسته در داخل کشور قطع شدند.
با توجه به رویکرد شخصی و اغلب غیرمتعارف ترامپ به سیاست خارجی، این فتاوا ممکن است تنها نمادین تلقی نشوند. و سابقه نیز وجود دارد: ایران پیش از این نیز توسط سازمان‌های اطلاعاتی آمریکا متهم شده بود که در تلافی کشتن ژنرال قاسم سلیمانی در سال ۲۰۲۰، که ترامپ در دوره اول ریاست جمهوری خود دستور آن را صادر کرد، قصد ترور ترامپ را داشته است.
در این پس‌زمینه، احکام روحانیت ممکن است از سوی ترامپ و متحدانش به عنوان یک تهدید شخصی تازه تفسیر شود و احتمالاً به درگیری‌های بیشتر در تعاملات او با تهران دامن بزند.
در بلندمدت، این فتاوا همچنین می‌توانند خطر انزوای دیپلماتیک ایران را بیشتر کنند و هرگونه تلاش آتی برای تعامل – نه تنها با واشنگتن بلکه با جامعه جهانی که از موضع ایدئولوژیک تهران نگران است و اعتبار آن را به عنوان یک عامل منطقی در صحنه جهانی از بین برده است – را پیچیده سازند.