قبطی‌ها، نوبی‌ها و بربرها برای حفظ زبان‌های در معرض خطر مصر می‌جنگند

قاهره — دور از پایتخت شلوغ مصر، جوامع اقلیت در تلاشند تا فرهنگ و زبان‌های منحصر به فرد خود را از انقراض نجات دهند و حفظ کنند.

مصر با جمعیتی بیش از ۱۱۸ میلیون نفر، میزبان اقلیت‌های متمایزی است که سنت‌ها، باورها و زبان‌های خاص خود را دارند و هزاران سال است که هویت فرهنگی مصر را غنی کرده‌اند. با این حال، برخی از این زبان‌ها در آستانه انقراض قرار دارند و برخی از گویشوران آنها از ناپدید شدنشان جلوگیری می‌کنند. آنها به صورت آنلاین و آفلاین برای زنده نگه داشتن زبان‌های بومی خود فعالیت می‌کنند.

عمرو الشرقاوی مدرس زبان قبطی در مرکز فرهنگی فرانسیسکن برای مطالعات قبطی در قاهره است. الشرقاوی که در روستای کوچکی در استان المنوفیه، با اکثریت مسلمان در شمال مصر به دنیا آمده، در طول تحصیلات خود در دانشکده هنر دانشگاه منوفیه مجذوب زبان قبطی شد و تصمیم گرفت آن را مطالعه کرده و سپس تدریس کند. او به عنوان یک مسلمان ساکن در جامعه‌ای محافظه‌کار، با عدم تأیید خانواده‌اش روبرو شد.

شرقاوی به المانیتور گفت: "استاد تاریخ من در سال دوم دانشگاه، هابیل فهمی عبدالملک بود. او یک مسیحی ارتدوکس بود که در طول سخنرانی‌ها از کلمات و عبارات قبطی استفاده می‌کرد. من از این زبان الهام گرفتم و تصمیم گرفتم در آن تخصص پیدا کنم."

او توضیح داد: "برخی از مردم از من پرسیدند 'چرا به جای قبطی، عربی و قرآن کریم را مطالعه نمی‌کنی؟' اما زبان قبطی ارزش خاصی دارد زیرا آخرین شکل از زبان مصری باستان است که مردم پیش از آغاز استفاده از زبان عربی به آن صحبت می‌کردند." الشرقاوی، که دانشجوی دکترا در مؤسسه تحقیقات و مطالعات قبطی در دانشگاه اسکندریه است، همچنین این زبان را به صورت آنلاین آموزش می‌دهد و دانش خود را در گروه‌های فیسبوکی اختصاص یافته به آموزش این زبان به اشتراک می‌گذارد.

از میان تمامی لهجه‌های قبطی، شناخته‌شده‌ترین آنها لهجه استاندارد صعیدی است. این لهجه توسط سنت شنوده آرشیماندریت، که در قرن چهارم پس از میلاد در سوهاج زندگی می‌کرد، استفاده می‌شد.

شرقاوی اظهار داشت: "قدیمی‌ترین پاپیروس یافت شده که به زبان قبطی نوشته شده، پاپیروس هایدلبرگ ۴۱۴ است. این پاپیروس به اواسط قرن سوم پیش از میلاد بازمی‌گردد."

بر اساس گفته پاپ تواضروس دوم، رئیس کلیسای ارتدوکس قبطی مصر، تعداد تخمینی قبطی‌ها در مصر ۱۵ میلیون نفر است. با این حال، تعداد گویشوران زبان قبطی کمتر است. زبان قبطی عمدتاً در کلیساها و در روستاهای کوچک جنوب مصر استفاده می‌شود. اما این زبان در حال حاضر خارج از زمینه مذهبی نیز در حال کسب محبوبیت است.

شرقاوی خاطرنشان کرد: "سال به سال، تعداد متخصصان و دانشجویان زبان قبطی و همچنین مراکز آموزش این زبان در حال افزایش است."

یکی دیگر از زبان‌های باستانی که در مصر در حال زوال است، زبانی از خانواده نوبی است. هیچ آمار رسمی از جمعیت نوبی‌ها در مصر وجود ندارد، اما برخی گروه‌های حقوق بشری، از جمله گروه حقوق اقلیت‌ها، پیشنهاد می‌کنند که ممکن است بین ۳ تا ۵ میلیون نوبی در این کشور زندگی کنند. بخش زیادی از نسل‌های قدیمی‌تر استان اسوان در جنوب مصر هنوز به زبان محلی نوبی صحبت می‌کنند، و این زبان به طور فعال در زندگی روزمره در روستاهای نوبی مانند غرب سهیل، هیسا و اناکاتو که در طول سال گردشگران زیادی را به خود جذب می‌کنند، استفاده می‌شود.

با این حال، بسیاری از جوانان نوبی به زبان محلی نوبی صحبت نمی‌کنند، یا به دلیل اینکه در سنین پایین منطقه را ترک کرده‌اند و یا زبان عربی را ترجیح می‌دهند زیرا فرصت‌های شغلی بیشتری برای آن‌ها فراهم می‌کند.

احمد عیسی، شاعر نوبی در اواسط دهه شصت زندگی خود، بیش از ۱۵ سال است که درس‌های آنلاین را در یوتیوب ارائه می‌دهد. او به المانیتور گفت: "برای زنده نگه داشتن زبانمان، آن را به صورت آنلاین آموزش می‌دهیم، در شبکه‌های اجتماعی درباره آن پست می‌گذاریم و آهنگ‌های نوبی‌مان را با هم می‌خوانیم."

بیشتر شاگردان عیسی جوان هستند، اما برخی از آنها اعضای مسن‌تری هستند که در سنین جوانی جوامع نوبی خود را ترک کرده بودند.

عیسی گفت که جوانان اغلب از او می‌پرسند: "چرا باید نوبی یاد بگیریم و چه سودی برایمان خواهد داشت؟" او پاسخ می‌دهد: "در واقع، زبان هویتی است که یک فرد را از دیگری متمایز می‌کند."

فتحی گایر، محقق مستقل ۶۵ ساله فرهنگ نوبی، در سال ۲۰۲۰ «انجمن آنلاین زبان و میراث نوبی» را ایجاد کرد. در این پلتفرم، بیش از ۱۲۰۰ عضو ویدئوها، عکس‌ها و پست‌هایی درباره زبان و فرهنگ به اشتراک می‌گذارند.

گایر به المانیتور گفت: "هدف انجمن حفظ زبان نوبی است که ظرف میراث نوبی است، به ویژه با تسلط و گسترش زبان عربی در میان نسل‌های جدید. ما از از دست دادن هویت و میراث بشری می‌ترسیم."

او توضیح داد: "من نگران آینده زبان هستم، اما تمام تلاش خود را می‌کنیم. در مدت کوتاهی توانسته‌ایم نوبی‌های مقیم خارج از کشور را از طریق این انجمن گرد هم آوریم. شروع به برقراری ارتباط، خواندن و نوشتن به زبان خود کرده‌ایم. این باعث امیدواری من است که نسل‌های جدید بتوانند ایده‌ای را که ما شروع کرده‌ایم، توسعه دهند."

زبان‌های بربر، یا آمازیغ (Amazigh) همانطور که در جوامع خودشان شناخته می‌شوند، نیز با همین تهدید روبرو هستند. لهجه محلی آن، سیوی (Siwi)، توسط جامعه کوچکی در واحه سیوا در صحرای غربی مصر صحبت می‌شود که جمعیت بربر آن حدود ۴۰ هزار نفر تخمین زده می‌شود. برای بربرها، انتقال زبان برای بقای فرهنگشان حیاتی است.

کویلا آگنبی، یک جوان بربر که تحصیلات رسمی نداشت اما توسط بزرگان جامعه خود آموزش دیده بود، تصمیم گرفت محتوای آنلاین درباره فرهنگ و زبان بربر در فیسبوک و یوتیوب ایجاد کند.

آگنبی به المانیتور گفت: "حفظ فرهنگ ما مهم است. بیش از ۱۵ سال است که مردم از استان‌های دیگر به سیوا آمده‌اند تا زندگی کنند و خانواده تشکیل دهند. این افراد فرهنگ‌ها و [گویش‌های] خود را آورده‌اند. آنها با جامعه ما ازدواج می‌کنند و به فرزندانشان عربی مصری محاوره یاد می‌دهند. بنابراین جامعه شروع به تغییر کرده است."

به نظر او، بربرها از نظر فرهنگ، پوشش، آشپزی و سنت‌ها، مانند آداب و رسوم عروسی و تشییع جنازه، با مصری‌ها بسیار متفاوت هستند.

او گفت: "ما به فرزندانمان می‌آموزیم که ما بربر هستیم. ما معمولاً اجازه نمی‌دهیم فرزندانمان با دیگر مردم عرب ترکیب شوند تا زبان یا فرهنگشان تحت تأثیر قرار نگیرد."

امانی الوشاحی، نماینده مردم آمازیغ مصر در کنگره جهانی آمازیغ، معتقد است که زبان و فرهنگ بربر در خطر است.

او به المانیتور گفت: "فرهنگ آمازیغ در مصر در حال حاضر تحت تأثیر عربی‌سازی شدید در خطر است."

به گفته وشاحی، برخی پروژه‌های تجاری مانند استراحتگاه‌ها و کافه‌ها، نگرانی‌هایی را در میان اعضای جامعه آمازیغ ایجاد کرده‌اند که می‌ترسند این توسعه‌ها میراث فرهنگی آنها را تهدید کند.

وشاحی پیشنهاد می‌کند که مقامات مصری دوره‌هایی را برای زبان آمازیغ در مراکز فرهنگی واحه سیوا ارائه دهند تا به حفظ فرهنگ کمک کنند. او اظهار داشت: "متأسفانه، آمازیغ‌های مصر فقط به این زبان صحبت می‌کنند. آنها آن را نمی‌نویسند و نمی‌خوانند، اما بسیار مشتاق یادگیری آن هستند."