موشک سایوز-۲.۱بی که ماهواره هواشناسی روسی Meteor-M 2-1 را حمل می‌کند، در ۲۸ نوامبر ۲۰۱۷ از سکوی پرتاب در پایگاه فضایی وستوچنی در نزدیکی شهر اوگلگورسک به فضا پرتاب شد. — KIRILL KUDRYAVTSEV/AFP via Getty Images
موشک سایوز-۲.۱بی که ماهواره هواشناسی روسی Meteor-M 2-1 را حمل می‌کند، در ۲۸ نوامبر ۲۰۱۷ از سکوی پرتاب در پایگاه فضایی وستوچنی در نزدیکی شهر اوگلگورسک به فضا پرتاب شد. — KIRILL KUDRYAVTSEV/AFP via Getty Images

پرتاب ماهواره جدید ایران: جهش هوافضایی یا سراب با حمایت روسیه؟

پس از نزدیک به یک دهه ناکامی، ایران ماهواره ناهید-۲ خود را با موشک روسی پرتاب کرد. این دستاورد که به عنوان نقطه عطفی در هوافضای بومی تلقی می‌شود، وابندگی عمیق – و فزاینده و ناآرام – تهران به مسکو را نیز آشکار می‌سازد.

تهران — ایران روز جمعه با موفقیت پیشرفته‌ترین ماهواره مخابراتی خود، ناهید-۲ را پرتاب کرد که نقطه عطفی محوری در تلاش کشور برای استقلال فناورانه تحت تحریم‌ها محسوب می‌شود.

این ماهواره از پایگاه فضایی وستوچنی روسیه پرتاب شد. بر اساس جزئیات گزارش خبرگزاری تسنیم، ناهید-۲ که بخشی از یک ماموریت چند محموله‌ای است، ماهواره‌ای ۱۲۰ کیلوگرمی است که به ۲۰ ماهواره دیگر در مدار پایین زمین پیوسته است.

ماهواره ناهید-۲ توسط پژوهشگاه فضایی ایران با همکاری سازمان فضایی ایران ساخته شده و قرار است نیازهای ارتباطات غیرنظامی و نظامی را برطرف کند، به طوری که مقامات بر طراحی "کاملاً بومی" آن تاکید دارند، علیرغم پرتاب خارجی.

این پروژه در سال ۲۰۱۶ به عنوان نسل بعدی ناهید-۱ آغاز شد و بر ارتباطات با پهنای باند بالا، قابلیت مانور مداری و عمر عملیاتی طولانی‌تر تمرکز داشت.

در آنچه ایران آن را "غلبه" بر سال‌ها تحریم و دسترسی محدود به قطعات با کیفیت بالا می‌داند، مهندسان کشور یک سیستم پیشران داخلی با استفاده از پیشرانه‌های تک‌ماده‌ای پراکسید هیدروژن را توسعه دادند که پیشرفتی کلیدی در حفظ موقعیت مداری است.

بر اساس داده‌های رسمی، ناهید-۲ در مداری دایره‌ای در ارتفاع ۵۰۰ کیلومتری با زاویه میل ۵۵ درجه عمل می‌کند. این ماهواره به موارد زیر مجهز است:

  • سیستم کنترل وضعیت سه‌محوره با دقت اشاره‌گیری ۳ درجه
  • قابلیت‌های انتقال چندبانده
  • مدیریت حرارتی هیبریدی، ترکیبی از عایق‌بندی تابشی و گرم‌کننده‌های فعال
  • پنل‌های خورشیدی نصب‌شده روی بدنه و باتری‌های پیشرفته لیتیوم-یون
  • معماری ارتباطی قدرتمند با قابلیت پشتیبانی از بیش از ۲۵۰ ارتباط همزمان زمینی

دو سال پیش از پرتاب، در کنفرانس هوافضای ۲۰۲۳، مهدی نصیری، رئیس پژوهشگاه سامانه‌های ماهواره‌ای، گفت که این پروژه بیش از ۱۰ دانشگاه را درگیر کرده و به عنوان اثبات مفهومی برای آینده ایران در مدار پایین زمین و در نهایت، پلتفرم‌های مدار زمین ثابت عمل کرده است.

منافع استراتژیک، گریزگاه‌های تحریم

تلاش ایران برای ورود به مدار به همان اندازه که مربوط به مهندسی است، مربوط به ژئوپلیتیک نیز هست. محموله ارتباطی ناهید-۲ دارای پتانسیل دوگانه (غیرنظامی و نظامی) آشکار است: ارتباطات غیرنظامی امروز، هماهنگی نظامی فردا. ارتباطات ماهواره‌ای، به ویژه در سناریوهای درگیری، برای مدیریت میدان نبرد، انتقال‌های رمزگذاری‌شده و ناوبری پهپادها حیاتی است.

در این زمینه، دولت‌های غربی بارها درباره پرتاب‌های ماهواره‌ای و دانش هوافضایی ایران ابراز نگرانی کرده‌اند. به ویژه ایالات متحده، تهران را متهم کرده است که از پروژه‌های غیرنظامی به عنوان پوششی برای مقاصد نظامی، به ویژه توسعه موشک‌های دوربرد، استفاده می‌کند. برنامه ناهید، در حالی که به عنوان صلح‌آمیز معرفی می‌شود، ممکن است از نزدیک برای این همپوشانی‌ها رصد شود.

راهکار ایران برای دور زدن ممنوعیت‌های پرتاب از سوی ایالات متحده و اروپا، تعمیق همکاری با روس‌کاسموس، آژانس فضایی روسیه، بوده است. پرتاب‌های قبلی تهران، از جمله ماهواره سنجش از دور خیام در سال ۲۰۲۲، نیز بر موشک‌های روسی متکی بوده‌اند.

در حال حاضر، مسکو یک خط نجات حیاتی ارائه می‌دهد. اما به چه قیمتی؟

وابستگی فزاینده به روسیه

رسانه‌های دولتی ایران، پرتاب موفقیت‌آمیز ناهید-۲ را نه تنها یک دستاورد فناورانه، بلکه یک دستاورد سیاسی دانستند که استقلال استراتژیک کشور را تقویت کرده و نشان می‌دهد که همکاری بین‌المللی، حتی تحت فشار، امکان‌پذیر است.

اما حتی با وجود اینکه ناهید-۲ پیشرفت مهندسی واقعی، به ویژه در زیرسیستم‌های پیشران و ارتباطات، را نشان می‌دهد، اکنون بدون خدمات پرتاب روسی در مدار نبود. پرتاب با موشک روسی، محدودیت‌های وابستگی استراتژیک و فزاینده ایران به مسکو را برجسته می‌کند، وابستگی‌ای با پیامدهای ژئوپلیتیکی که بسیاری در تهران شروع به زیر سوال بردن آن کرده‌اند.

پرتاب ناهید-۲ در بحبوحه سرخوردگی فزاینده ایران از آنچه بسیاری حمایت نامطمئن مسکو می‌دانند، صورت می‌گیرد. روسیه در طول جنگ خود در اوکراین به طور قابل توجهی از پهپادهای ایرانی سود برده است، اما در درگیری اخیر ایران و اسرائیل، کمکی فراتر از بیانیه‌های سیاسی به تهران ارائه نکرد.

با وجود پیمان همکاری ایران و روسیه که تنها در ژانویه توسط روسای جمهور دو کشور امضا شد، مسکو به وضوح اعلام کرده است که این توافق یک قرارداد دفاعی متقابل نیست که طرفین را ملزم به حمایت عملی از یکدیگر در زمان تجاوز کند.

و دورویی درک‌شده مسکو و عدم تمایل آن به مداخله، بی‌توجه نمانده است. رسانه‌های میانه‌رو و تحلیلگران ایرانی اخیراً در زیر سوال بردن وابستگی فزاینده جمهوری اسلامی به کرملین، صریح‌تر شده‌اند.

نعمت‌الله ایزدی، سفیر سابق ایران در مسکو، هفته گذشته در مصاحبه با روزنامه هم‌میهن گفت: "وقتی بحث انتخاب بین ایران و اسرائیل مطرح شود، روسیه قطعاً دومی را انتخاب خواهد کرد."

با وجود چالش‌های ژئوپلیتیکی، ایران متعهد شده است که پروژه‌های ماهواره‌ای خود را ادامه دهد. مقامات تایید کرده‌اند که ناهید-۳، نسخه‌ای پیشرفته‌تر با قابلیت‌های پیوند بین‌ماهواره‌ای، در حال توسعه است. هدف بلندمدت، به گفته آنها، ایجاد یک صورت فلکی (شبکه) از ماهواره‌های تولید داخل برای حمایت از ارتباطات، پروژه‌های رصد زمین و احتمالاً حتی ناوبری است.

با این حال، سوالاتی درباره امکان‌سنجی و نحوه دسترسی کافی تهران به امکانات پرتاب و حمایت مالی در اقتصادی که از قبل آسیب دیده است، باقی می‌ماند.

ایران ایده احیای سامانه پرتاب بومی خود، از جمله موشک‌های سیمرغ و قائم را مطرح کرده است. اما شکست‌های قبلی و تحریم‌های فناوری پیشران، این تلاش‌ها را با مشکل مواجه کرده است. در چنین شرایطی، و تا زمانی که این چالش‌ها برطرف نشوند، وابستگی به روس‌کاسموس روسیه احتمالاً ادامه خواهد یافت.

پرتاب ناهید-۲ یک دستاورد فنی است که سال‌ها در دست ساخت بوده و هم بومی‌سازی شده و هم از نظر تاکتیکی مهم است. اما این پرتاب نماد خط باریکی است که ایران بین جاه‌طلبی‌های فناورانه و آسیب‌پذیری‌های ژئوپلیتیکی بر آن گام برمی‌دارد.

تهران ممکن است ماهواره‌هایی با پیچیدگی فزاینده بسازد، اما اینکه بتواند این کار را با شرایط خود انجام دهد، هنوز مشخص نیست.

دسترسی ایران به فضا همچنان از طریق مسکو می‌گذرد، شریکی که وفاداری‌هایش انعطاف‌پذیر، و حتی زیر سوال است، و اولویت‌هایش اغلب در جاهای دیگر قرار دارد.

در حالی که ایران آخرین گام خود را به سمت خودکفایی هوافضایی جشن می‌گیرد، آزمون واقعی ممکن است در مدار نباشد، بلکه در نحوه هدایت این کشور در زمینه پیچیده اتحادها، خودمختاری و جاه‌طلبی باشد.