توافق صلح با میانجیگری آمریکا بین آذربایجان و ارمنستان، راه را برای ترکیه گشوده است تا پس از بیش از سه دهه بدون روابط دیپلماتیک، با ایروان روابط برقرار کند و به طور بالقوه توازن قدرت در قفقاز جنوبی را تغییر دهد.
در تاریخ ۸ اوت، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، میزبان الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، و نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، در کاخ سفید بود. آن‌ها در آنجا بیانیه مشترکی را امضا کردند که شرایط یک توافق صلح آینده بین باکو و ایروان و همچنین کریدور زنگزور را تعیین می‌کرد. این مسیر، آذربایجان را به نخجوان، منطقه جداافتاده آن که بین ارمنستان، ایران و ترکیه محصور شده است، متصل خواهد کرد.
علی‌اف و پاشینیان همچنین توافقات جداگانه‌ای را با ترامپ امضا کردند که در آن ارمنستان با اجاره ۹۹ ساله بخشی از کریدور زنگزور که از منطقه سیونیک عبور خواهد کرد، به یک شرکت آمریکایی موافقت کرد. ترامپ به نخست‌وزیر ارمنستان گفت که امیدوار است همکاری آمریکا حتی پس از انقضای این اجاره نیز ادامه یابد.
رهبران آذربایجان و ارمنستان اعلام کردند که ترامپ را برای جایزه صلح نوبل نامزد خواهند کرد.
آذربایجان و ارمنستان در اوایل دهه ۱۹۹۰ بر سر منطقه ناگورنو-قره‌باغ، که در آن زمان یک منطقه خودمختار در آذربایجان از نظر بین‌المللی به رسمیت شناخته شده با جمعیت اکثریت ارمنی بود، جنگیدند. آذربایجان بیشتر این منطقه را در جنگ با ارمنستان در سال ۲۰۲۰ و بقیه را در یک عملیات نظامی برق‌آسا در سال ۲۰۲۱ پس گرفت.
فرصت‌هایی برای آنکارا
کارشناسان در گفتگو با المانیتور اظهار داشتند که با وجود موانع باقی‌مانده برای یک توافق صلح جامع بین ارمنستان و آذربایجان، آنکارا از توافق جدید بهره‌مند خواهد شد.
بیانیه وزارت خارجه ترکیه در ۸ اوت، لحنی خوش‌بینانه نسبت به توافق با میانجیگری آمریکا داشت.
در این بیانیه که از دولت ترامپ برای کمک‌هایش نیز قدردانی کرده بود، آمده است: «ما از پیشرفت حاصل شده در جهت برقراری صلح پایدار بین آذربایجان و ارمنستان و تعهد ثبت‌شده امروز در واشینگتن در این زمینه استقبال می‌کنیم.»
از آنجایی که رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، عادی‌سازی روابط ترکیه و ارمنستان را مشروط به توافق صلح باکو-ایروان کرده بود، نهایی شدن این توافق بین دو رقیب قفقاز جنوبی می‌تواند راه را برای آنکارا هموار کند تا سرانجام روابط دیپلماتیک با ایروان را برقرار سازد.
آشتی آذربایجان و ارمنستان همچنین به تلاش‌ها برای بازگشایی گذرگاه‌های مرزی بین ترکیه و ارمنستان، افزایش تجارت و ایجاد فرصت‌های اقتصادی جدید برای کسب‌وکارهای ترکیه در استان‌های مرز شرقی کشور، شتاب می‌بخشد. ترکیه مرز خود با ارمنستان را در سال ۱۹۹۳ به عنوان بخشی از سیاست دیرینه خود در حمایت از آذربایجان در اختلافات ارضی با ارمنستان بست.
ترکیه استقلال ارمنستان را پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱ به رسمیت شناخت، اما این دو کشور روابط دیپلماتیک رسمی برقرار نکردند.
پیامدهای کریدور زنگزور
مهم‌تر از آن، توافق سه‌جانبه – بین واشینگتن، باکو و ایروان – راه را برای جاه‌طلبی‌های ترکیه در جهت دستیابی به «کریدور راهبردی» به حوضه غنی از گاز و نفت خزر و آسیای مرکزی از طریق کریدور زنگزور هموار می‌کند.
بر اساس توافق سه‌جانبه امضا شده در واشینگتن، این کریدور به طور رسمی به «مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی» (TRIPP) تغییر نام داده است.
ترکیه مدت‌هاست که برای ایجاد این کریدور فشار می‌آورد و آن را یک پیوند حیاتی برای تجارت منطقه‌ای و انتقال انرژی می‌داند. آنکارا همچنین امیدوار است که این شریان، دروازه‌ای راهبردی به جمهوری‌های ترک‌تبار آسیای مرکزی و چین از طریق خطوط لوله جدید، پروژه‌های راه‌آهن و جاده‌ای فراهم کند.
جاوید ولی‌اف، کارشناس سیاست خارجی و امور منطقه‌ای آذربایجان و عضو هیئت مدیره مرکز تحلیل روابط بین‌الملل، هشدار داد که در مورد کریدور زنگزور، سطح آمادگی برای ساخت و ساز ناهمگون بوده و این امر عملیاتی شدن آن را به تأخیر می‌اندازد.
او گفت: «ارمنی‌ها تقریباً هیچ کاری در بخش ۴۳ کیلومتری (حدود ۲۷ مایل) کریدور خود انجام نداده‌اند، در حالی که بیشتر کارهای آذربایجان تکمیل شده است.»
ولی‌اف پرسید که با توجه به اینکه این کریدور قرار است شامل بزرگراه برنامه‌ریزی‌شده، راه‌آهن، کابل‌های فیبر نوری و احتمالاً خطوط برق و همچنین خطوط لوله نفت و گاز طبیعی باشد، چقدر طول می‌کشد تا عملیاتی شود. مهم‌تر اینکه، او فکر می‌کند جامعه ارمنستان به زمان بیشتری برای سازگاری با صلح با آذربایجان نیاز خواهد داشت.
او به این نکته اشاره کرد که مقدمه قانون اساسی ارمنستان حاوی متنی از اعلامیه استقلال این کشور از اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۰ است که شامل ادعاهای سرزمینی بر ناگورنو-قره‌باغ و اشاره به شرق ترکیه به عنوان «ارمنستان غربی» است.
وی گفت که انتظار دارد ارمنستان قانون اساسی خود را در سال ۲۰۲۶ اصلاح کند تا ادعاهای سرزمینی بر منطقه محصور آذربایجان را حذف کند، که این امر آخرین موضوع باقی‌مانده بین ایروان و باکو را حل و فصل کرده و در پی آن راه را برای پیشرفت بیشتر در ساخت و ساز کریدور هموار خواهد کرد.
پیامدهای منطقه‌ای گسترده‌تر
به گفته ریچارد گیراگوسیان، مدیر مرکز مطالعات منطقه‌ای، یک اتاق فکر مستقل در ایروان، اعلامیه ۸ اوت – فراتر از آنکه به ترکیه امکان می‌دهد روابط با ارمنستان را به گونه‌ای عادی کند که آذربایجان را خشمگین نسازد – پیامدهای اضافی نیز خواهد داشت.
او به المانیتور گفت: «این همچنین راه را برای بازپس‌گیری نقش منطقه‌ای ترکیه در قفقاز جنوبی هموار می‌کند... به‌ویژه در حالی که روسیه همچنان درگیر و تحت فشار حمله ناموفق خود به اوکراین است.»
روسیه زمانی یک میانجی برجسته در مناقشه آذربایجان-ارمنستان بود. ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، توافق آتش‌بس نوامبر ۲۰۲۰ بین آذربایجان و ارمنستان را میانجیگری کرد که مکانیزمی مشابه کریدور زنگزور را برای اتصال آذربایجان به نخجوان از طریق سیونیک پیش‌بینی می‌کرد.
سهام‌دار دیگر در قفقاز جنوبی، ایران نیز در موضع دفاعی قرار دارد. به گفته اسکر و ولی‌اف، ایران در مورد مسئله زنگزور دچار شکاف به نظر می‌رسد.
کریدور نقطه حساسی در رقابت آنکارا با تهران بوده است، زیرا تنها مسیر زمینی ایران به ارمنستان، که یک شریان تجاری کلیدی است، را قطع می‌کند و در عین حال کنترل یک گلوگاه استراتژیک برای تجارت زمینی به آسیای مرکزی و چین را به ترکیه می‌دهد.
با توجه به اینکه بخش ارمنی کریدور هنوز کامل نشده است و قطع ارتباط فیزیکی ایروان از ایران به نفع این کشور نیست، بعید به نظر می‌رسد که این مسیر دسترسی تهران به مسیرهای حمل‌ونقل ارمنستان را قطع کند.
این امر علی اکبر ولایتی، وزیر امور خارجه سابق و مشاور ارشد آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر ایران، را از حمله به این توافق باز نداشت.
ولایتی هفته گذشته به خبرگزاری تسنیم، که مرتبط با سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است، گفت: «به غیر از ترکیه که عضو ناتو است، سایر کشورهای ناتو نیز می‌خواهند در این منطقه حضور داشته باشند. ناتو می‌خواهد مانند یک افعی بین ایران و روسیه قرار گیرد، اما ایران اجازه آن را نخواهد داد.»
ولی‌اف گفت: «تندروهای اطراف خامنه‌ای نه آنقدر نگران قطع ارتباطات خود با ارمنستان هستند، بلکه نگران این هستند که ترکیه بدون نیاز به عبور از ایران به آسیای مرکزی برسد.»
در همین حال، مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، لحنی همکاری‌جویانه‌تر از ولایتی داشت. او روز دوشنبه با تکذیب گزارش‌های قطع شدن ایران از ارمنستان به عنوان «اغراق‌های رسانه‌ای»، گفت: «نگرانی‌های ایران در این خصوص تا حد زیادی مدنظر قرار گرفته است.»
بر اساس گزارش منتشر شده در وب‌سایت نخست‌وزیر ارمنستان، پاشینیان روز دوشنبه در تماسی تلفنی به رئیس‌جمهور ایران گفت: «کانال‌های ارتباطی منطقه‌ای در چارچوب اصول تمامیت ارضی، حاکمیت و صلاحیت کشورها و بر اساس عمل متقابل فعالیت خواهند کرد.»
رسانه‌های خبری ارمنستان گزارش داده‌اند که پزشکیان، از اعضای اقلیت بزرگ آذربایجانی ایران، هفته آینده یک سفر چهار روزه به ارمنستان را آغاز خواهد کرد. پزشکیان در ماه آوریل از آذربایجان بازدید کرده و هفت تفاهم‌نامه در زمینه‌های سیاسی، اقتصادی و امنیتی امضا کرده بود.
با توجه به مشکلات فراوان تهران با مذاکرات هسته‌ای ایران و آمریکا که هنوز به نتیجه نرسیده، احتمال جنگ دیگری با اسرائیل، و کمبودهای انرژی و آب در داخل کشور، بعید است که ایران بتواند به طور قوی و مؤثر به بهبود جایگاه ترکیه در قفقاز جنوبی، حداقل در حال حاضر، اعتراض کند.