اقتصاد ایران، که از بمباران‌ها و بحران‌های داخلی فزاینده ضربه دیده است، به زودی ممکن است با شوکی جدید مواجه شود. در ۲۸ اوت، بریتانیا، فرانسه و آلمان فرآیند ۳۰ روزه احیای تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران را آغاز کردند و دلیل آن را "نقض قابل توجه" توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ عنوان نمودند.
در صورت اجرا، این تحریم‌های موسوم به "مکانیسم ماشه" محدودیت‌های گسترده‌ای را که تحت توافق هسته‌ای لغو شده بودند، مجدداً اعمال خواهد کرد: تحریم تسلیحاتی، ممنوعیت غنی‌سازی اورانیوم، محدودیت‌ها در توسعه موشکی، مسدود کردن دارایی‌ها و ممنوعیت سفر، در کنار سایر اقدامات.
برای ایران، تحریم‌ها چیز جدیدی نیستند؛ جمهوری اسلامی یکی از تحریم شده‌ترین اقتصادهای جهان است. اما توانایی تهران در کاهش تأثیر آنها در بحبوحه پیامدهای جنگ ۱۲ روزه با اسرائیل در ژوئن، به بوته آزمایش گذاشته خواهد شد. ایران که پیش از این تحت تحریم‌های گسترده ایالات متحده قرار داشت، اکنون با چالش‌های بیشتری – از ناآرامی‌های عمومی و تورم سرسام‌آور گرفته تا بحران شدید آب و کمبود انرژی – هم‌زمان با نزدیک شدن محدودیت‌های جدید، مواجه است.
کارشناسان به المانیتور گفتند که ایران امروز در برابر تحریم‌های سازمان ملل بسیار آسیب‌پذیرتر از سال‌های گذشته است. مهدی قدسی، اقتصاددان در مؤسسه مطالعات اقتصادی بین‌المللی وین، اظهار داشت: "خطرات امروز به ویژه حاد هستند؛ زیرا اقتصاد ایران بسیار کمتر از سال ۲۰۱۱، زمانی که قیمت‌های بالای نفت یک پشتیبان فراهم کرده بود، انعطاف‌پذیر است."
به گفته محمد فرزانگان، استاد اقتصاد خاورمیانه در دانشگاه ماربورگ آلمان، یک عامل خطر کلیدی که توسط تحریم‌های مکانیسم ماشه برای ایران ایجاد می‌شود، اجازه بازرسی و توقیف محموله‌های مشکوک از طریق هوا یا دریا است.
این امر به کشورها، به ویژه آنهایی که روابط ضعیفی با ایران دارند، امکان می‌دهد تا محموله‌ها را در سراسر جهان رهگیری کنند. وی گفت: "این موضوع لایه جدیدی از عدم قطعیت اقتصادی را به اقتصادی که پس از جنگ ۱۲ روزه با اسرائیل از قبل تحت فشار قابل توجهی قرار دارد، اضافه خواهد کرد."
در زمان نگارش این مطلب، ایران هنوز فرصت کوتاهی برای مذاکره بر سر یک راه‌حل دیپلماتیک برای جلوگیری یا به تأخیر انداختن تحریم‌های مکانیسم ماشه دارد، اما شانس فرار از اقدامات تنبیهی کم به نظر می‌رسد و بازارها به سرعت به این خبر واکنش نشان داده‌اند. در روزهای پس از آغاز فرآیند مکانیسم ماشه، ارزش ریال ایران به پایین‌ترین سطح بی‌سابقه خود یعنی ۱،۰۶۶،۰۰۰ ریال در برابر هر دلار آمریکا رسید، این آمار طبق گزارش وب‌سایت بن‌بست که نرخ بازار آزاد ارز را رصد می‌کند، اعلام شده است.
راهکار قدیمی، محدودیت‌های جدید
ایران مدت‌هاست که در برابر تحریم‌ها با تکیه بر شبکه‌های تجاری پنهان و فروش نفت با تخفیف، مهارت خود را در بقا نشان داده است. تقریباً ۹۰ درصد از صادرات نفت خام این کشور به چین سرازیر می‌شود. واردات نفت خام چین از ایران در ماه ژوئیه، پس از افزایش چشمگیر محموله‌ها در ماه قبل، ۵.۴ درصد کاهش یافت.
وابستگی بیش از حد به پکن خطرات خاص خود را به همراه دارد و کارشناسان هشدار می‌دهند که دور زدن تحریم‌های سازمان ملل دشوارتر خواهد بود. قدسی گفت: "با احیای تحریم‌های سازمان ملل، اجرای آنها بسیار سخت‌گیرانه‌تر خواهد شد، زیرا همه کشورها از نظر قانونی موظف به رعایت آنها خواهند بود." او به احتمال مواجه شدن مالزی و هند با مشکلات جدی در واردات نفت ایران اشاره کرد و افزود: "در نتیجه، درآمدهای صادراتی به شدت کاهش خواهد یافت، همانطور که در سال ۲۰۱۲ و با تشدید تحریم‌های بین‌المللی این اتفاق افتاد."
در همین حال، خریداران چینی ممکن است شرایط بهتری را انتظار داشته باشند. فرزانگان گفت: "اجرای مجدد تحریم‌های سازمان ملل، اهرم فشار ایران در فروش نفت، حتی به چین، را تضعیف خواهد کرد و احتمالاً چین خواستار تخفیف‌های عمیق‌تری خواهد شد. این امر به معنای از دست رفتن درآمدهای بیشتر برای ایران خواهد بود."
علی فتح‌الله‌نژاد، مدیر مرکز خاورمیانه و نظم جهانی در آلمان، نیز این نکات را تأیید می‌کند. او به المانیتور گفت: "چندین شخصیت ایرانی به وضوح بیان کرده‌اند که تحریم‌های مکانیسم ماشه، ناوگان سایه فروش نفت تهران را که در سطح جهانی فعالیت می‌کند و هنوز حالتی نیمه‌قانونی دارد، تضعیف خواهد کرد."
تورم و شکنندگی
فشار مجدد اروپا پس از آن اعمال می‌شود که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، با بازگشت به کاخ سفید در ژانویه، استراتژی "فشار حداکثری" خود را علیه ایران احیا کرد. در ۲ سپتامبر، وزارت خزانه‌داری ایالات متحده تحریم‌هایی را علیه شبکه‌ای از شرکت‌های کشتیرانی و شناورهای حمل‌ونقل نفت ایران که به عنوان نفت خام عراق پنهان شده بود، اعمال کرد که هشتمین دور از تحریم‌ها با هدف تجارت انرژی ایران از فوریه محسوب می‌شود.
هرگونه کاهش درآمد، فشار بیشتری بر دولت ایران که به طور فزاینده‌ای شکننده است، وارد خواهد کرد. تا ماه آوریل، بانک جهانی پیش‌بینی کرد که نرخ تورم ایران برای سه سال آینده بالای ۴۰ درصد باقی خواهد ماند.
قدسی به طیف وسیعی از نقاط ضعف، از فروپاشی سرمایه‌گذاری‌های خصوصی و عمومی گرفته تا تبدیل شدن قطعی‌های روزانه برق به یک هنجار، اشاره می‌کند. او خاطرنشان کرد: "علاوه بر نقاط ضعف ساختاری، فساد سیستماتیک همچنان منابع را تخلیه کرده و رشد را تضعیف می‌کند."
در عین حال، او گفت که اصطکاک‌های تجاری جدید، فشار قیمت‌ها را از چندین جبهه از طریق افزایش هزینه‌های انطباق، حمل‌ونقل و بیمه تشدید خواهد کرد که منجر به افزایش قیمت واردات و کاهش حجم واردات می‌شود. او افزود: "این فشارها از چند طریق به تورم دامن خواهد زد."
کاهش درآمدهای صادراتی، دولت را برای تأمین مالی بودجه خود با مشکل مواجه می‌کند و آن را مجبور می‌سازد تا بیشتر به استقراض از بانک مرکزی تکیه کند. به گفته قدسی، این امر پایه پولی را گسترش داده و تورم را بیشتر شعله‌ور می‌کند، در حالی که دولت همچنین می‌تواند ریال را قبل از بهار ۲۰۲۶ کاهش ارزش دهد تا درآمدهای صادراتی را افزایش داده و هزینه‌ها را پوشش دهد. قدسی اضافه کرد: "این کاهش ارزش به هزینه کالاهای وارداتی می‌افزاید و فشارهای تورمی را تشدید می‌کند."
تصویر کلی
در نهایت، احیای تحریم‌های سازمان ملل بعید است که اقتصاد ایران را به طور کامل سرنگون کند، حتی اگر مردم عادی ایران رنج ببرند و انزوای کشور عمیق‌تر شود. فرزانگان گفت: "با این حال، این سیستم به احتمال زیاد دوام خواهد آورد، همانطور که تحت سال‌ها تحریم‌های شدید ایالات متحده، که به دلیل تحریم‌های ثانویه عملاً چندجانبه بودند، دوام آورد. مسیر آینده به چگونگی واکنش ایران به اجرای مجدد تحریم‌های سازمان ملل و اقدامات نظامی احتمالی اسرائیل و ایالات متحده بستگی خواهد داشت."
در حالی که برخی از تحلیلگران نزدیک به رسانه‌های وابسته به دولت استدلال می‌کنند که ایران بدترین شرایط را پشت سر گذاشته و تحریم‌های بیشتر نمی‌تواند تأثیر زیادی داشته باشد، قدسی معتقد است که وضعیت ممکن است پس از اعمال مجدد تحریم‌های سازمان ملل بدتر شود.
اکنون فقر بیش از ۵۰ درصد جمعیت را درگیر کرده است و توانایی رژیم برای سرکوب ناآرامی‌ها با حملات اسرائیل که منجر به کشته شدن فرماندهان ارشد سپاه پاسداران انقلاب اسلامی شد، تضعیف شده است. قدسی گفت: "تصمیم‌گیری در غیاب فرماندهان ارشد سپاه فلج شده و رهبر معظم دیگر از اقتداری که زمانی داشت برخوردار نیست. جهان باید برای تغییرات عمیق و بالقوه ناگهانی در ایران آماده باشد."