قالی‌های دستباف ایران، که زمانی نماد اعتبار فرهنگی محسوب می‌شدند، دیگر مانند گذشته به سرعت به فروش نمی‌رسند. تحریم‌ها بر اقتصاد از پیش مشکل‌دار کشور سنگینی می‌کنند و سلیقه خریداران نیز تغییر کرده است.
این صنعت که در اوج خود در اوایل دهه ۱۹۹۰ بیش از ۲ میلیارد دلار درآمد صادراتی داشت، اکنون برای جمع‌آوری حدود ۴۰ میلیون دلار نیز تقلا می‌کند که نشان‌دهنده سقوط چشمگیر بیش از ۹۵ درصدی است.
اعمال مجدد تحریم‌ها در سال ۲۰۱۸ به این معنی بود که این هنر باستانی، بزرگترین بازار سنتی خود — ایالات متحده — را از دست داد.
زهرا کمانی، رئیس مرکز ملی فرش ایران، به تلویزیون دولتی گفت: «در سال‌هایی که تحریم‌های ظالمانه و بی‌رحمانه آمریکا علیه بخش فرش دستباف اعمال شد... ما آمریکا را، که خریدار بیش از ۷۰ درصد از فرش‌های دستباف ایرانی بود، از دست دادیم.»
در سال ۲۰۱۷، درست قبل از احیای تحریم‌ها، فرش همچنان یکی از اقلام کلیدی صادرات غیرنفتی کشور با درآمدی بیش از ۴۰۰ میلیون دلار محسوب می‌شد.
اما سازمان گمرک ایران اعلام کرد که در آخرین سال شمسی که در ماه مارس به پایان رسید، صادرات تنها ۴۱.۷ میلیون دلار بوده است.
در آن سال، صادرات به ۵۵ کشور انجام شد که در صدر آنها آلمان، امارات متحده عربی، ژاپن و چین قرار داشتند.
در این میان، رقیبانی چون هند، چین، نپال و پاکستان از این فرصت بهره برده و تلاش کرده‌اند تا خلاء موجود در بازار جهانی را پر کنند.
برخی از این قالی‌ها حتی به ایران نیز راه پیدا می‌کنند، جایی که به گفته کمانی، دست‌کم دو میلیون نفر، از جمله زنان در مناطق روستایی، برای امرار معاش خود به صنعت قالی‌بافی وابسته هستند و گاهی روزانه تنها چند دلار درآمد دارند.
حامد نبی‌زاده، یک تاجر فرش، به خبرگزاری فرانسه گفت که «ایران در حال واردات فرش از کشورهای دیگر مانند هند، ترکیه و چین است. ما به دلیل این واردات، بخشی از حجم فروش داخلی خود را در بازار ایران از دست می‌دهیم.»
برای دهه‌ها، گردشگران غربی از ایران بازدید می‌کردند و قالی‌هایی را به عنوان سوغات یا هدیه تهیه می‌کردند. اما با ضربه خوردن صنعت گردشگری کشور از هشدارهای سفر و روابط خصمانه، خارجی‌های کمتری از ایران بازدید می‌کنند که این امر به معنای کاهش فروش فرش است.
نبی‌زاده علاوه بر این می‌گوید که حتی گردشگرانی که می‌آیند «ممکن است به کار ما علاقه‌ای نداشته باشند زیرا سلیقه مصرف‌کنندگان تغییر کرده است» و «برچسب‌های قیمت بسیار بالا هستند.»
او افزود: «حتی برای کسی که در یک کشور اروپایی زندگی می‌کند، خرید یک فرش ابریشمی به قیمت مثلاً ۳۰,۰۰۰ تا ۴۰,۰۰۰ دلار دشوار است. حمل‌ونقل فرش نیز برای گردشگران چالش‌برانگیز است.»
کارشناسان رکود بازار را به ترکیبی از عوامل اقتصادی و سیاسی نسبت می‌دهند.
تحریم‌های گسترده بین‌المللی بازارهای حیاتی را قطع کرده‌اند، در حالی که سیاست‌های ارزی و مالی داخلی معیوب — به ویژه آنهایی که بازگشت درآمدهای صادراتی را محدود می‌کنند — رقابت‌پذیری را فلج کرده‌اند.
افزون بر این، افزایش هزینه‌های تولید و حمایت ضعیف دولت، فشار زیادی به این صنعت وارد کرده است.
مقامات ایرانی اصرار دارند که احیای این صنعت و هنر قالی‌بافی، که قدمت آن به عصر برنز ایران بازمی‌گردد، امکان‌پذیر است.
محمد اتابک، وزیر تجارت، در ماه ژوئن به خبرگزاری دولتی ایرنا گفت: «ما برخی بازارهای بین‌المللی را از دست داده‌ایم، اما امیدواریم که با قوانین تجاری و ارزی کشور بتوانیم این صنعت را احیا کنیم.»
او افزود: «ما در حال تلاش برای ترویج و تسهیل صادرات برای بازرگانان کشور با توافقنامه‌های جدید امضا شده هستیم.»
از نظر نبی‌زاده، راه خروج از این بحران، توجه بیشتر به «روندهای فعلی در دکوراسیون» است.
«ما باید فرش‌هایی را بر اساس این روندها تولید کنیم و بیش از حد متعصب نباشیم که فرش باید همان اشکال و الگوهای قدیمی را داشته باشد.»
او «جذب مشتریان آنلاین از طریق رسانه‌های اجتماعی» و «ایجاد برندسازی قوی برای فرش» را از دیگر راه‌حل‌های ممکن عنوان کرد.
اما با سقوط ارزش پول ملی در برابر دلار، حتی بازار داخلی نیز در معرض نابودی قرار گرفته است.
شیما، عروسی ۳۱ ساله که نخواست نام کاملش فاش شود تا حریم خصوصی‌اش حفظ گردد، گفت: «با اینکه همیشه برای جهیزیه‌ام فرش دستباف می‌خواستم و خانواده‌ام نیز قول آن را به من داده بودند، اما نتوانستند از عهده خریدشان برآیند. در عوض، فرش‌های ماشینی را انتخاب کردیم.»
شیما افزود: «این یک سنت قدیمی ازدواج است که عروس باید فرش‌های خانه را تهیه کند.»
«با این حال، بسیاری از خانواده‌ها این روزها به دلیل قیمت‌های پایین‌تر، فرش‌های ماشینی را انتخاب می‌کنند یا اگر از طبقات نیازمندتر باشند، اصلاً فرش نمی‌خرند.»
اکنون، با از دست دادن روزافزون مشتریان داخلی و تسلط بازارهای جهانی توسط تقلیدهای ارزان‌قیمت، فرش ایرانی در معرض خطر تبدیل شدن به یادگاری از دوران طلایی از دست رفته است و میراث آن به یک تار مو آویزان است.