ترکیه به بازگشت آثار باستانی خود می‌بالد، اما در داخل کشور با نظارت دقیق روبرو است

آنکارا — در مراسم تحویل که در ۲۹ سپتامبر در موزه جمهوری در آنکارا برگزار شد، ۸۳ سکه رومی زیر نورها می‌درخشیدند. این سکه‌ها که در آناتولی در دوران حکومت امپراتورهای رومی ماکسیمیانوس، کنستانتین اول، کنستانتین دوم و آرکادیوس در قرن‌های سوم و چهارم ضرب شده بودند، در سال ۲۰۱۵ در ایالات متحده ضبط شده و پس از یک دهه، تحت توافق‌نامه دوجانبه سال ۲۰۲۱ برای حفاظت از میراث فرهنگی، به ترکیه بازگردانده شدند.

گوکهان یازگی، معاون وزیر فرهنگ و گردشگری، این آثار را از برایان استیملر، کاردار موقت سفارت آمریکا، دریافت کرد. یازگی با اشاره به سکه‌ها به عنوان "بازتابی از زندگی سیاسی و نظامی امپراتوری روم"، این روند را "سریع، شفاف و کارآمد" خواند. این مراسم به مجموعه‌ای از موفقیت‌ها افزود که آنکارا اکنون آن را به عنوان گواه دیپلماسی فرهنگی جهانی خود ارائه می‌دهد.

محمد نوری ارسوی، وزیر فرهنگ و گردشگری، اوایل سال جاری در مانیزا به خبرنگاران گفت که بیش از ۱۳۰۰۰ اثر باستانی از سال ۲۰۰۲ به ترکیه بازگردانده شده‌اند، از جمله ۱۱۴۹ اثر در سال ۲۰۲۴.

وی پیشرفت در بازیابی آثار را به تغییر سیاست در وزارتخانه نسبت داد. ارسوی گفت: "ما با تقویت سازوکارهای پروتکلی و بالا بردن سطح سازمانی اداره مسئول، پیشرفت جدی داشته‌ایم."

اداره مبارزه با قاچاق به یک اداره کل ارتقا یافته است و رئیس آن، زینب بوز، به یک شخصیت عمومی آشنا تبدیل شده که اغلب در هر زمان که یک اثر باستانی برجسته کشف و به ترکیه بازگردانده می‌شود، با رسانه‌های داخلی و بین‌المللی صحبت می‌کند. وزارتخانه او همچنین یک ثبت عمومی به‌روزرسانی شده از آثار بازگردانده شده را در وب‌سایت خود نگهداری می‌کند که منشأ هر شیء و روند بازگشت را فهرست می‌کند.

ارسوی گفت هدف وزارتخانه تنها بازگرداندن آثاری که قبلاً در خارج از کشور هستند نیست، بلکه جلوگیری از از دست رفتن آثار جدید نیز می‌باشد. تیم‌ها با رهبران روستاها و مدارس همکاری کرده‌اند تا آگاهی را افزایش دهند و مردم محلی را از فروش اشیایی که پیدا می‌کنند منصرف کنند. او همچنین فعالیت‌های وزارتخانه را به عنوان یک عامل بازدارنده برای خریداران برجسته کرد و گفت: "اگر شما یک اثر غیرقانونی را به نمایش بگذارید یا به حراج بگذارید، ما آن را شناسایی کرده و روند قانونی را برای بازگرداندن آن آغاز خواهیم کرد. دانستن این موضوع واقعاً آنها را منصرف می‌کند."

نظارت مسئولان وزارتخانه بر کاتالوگ‌های حراج نتیجه داده است. اوایل سال جاری، یک خانه حراج بریتانیایی پس از مداخله دولت ترکیه، یک کاشی ایزنیک غارت شده از مسجد جامع سلیمان پاشا متعلق به قرن شانزدهم در آدانا را از حراج خارج کرد. دلال اذعان کرد که کاشی دوم را نیز در اختیار دارد که آن نیز بازگردانده شد و یک کلکسیونر خصوصی قطعه سوم را به پلیس لندن تحویل داد. این سه کاشی، با رنگ‌های جسورانه مرجانی قرمز، آبی کبالت و فیروزه‌ای، در سال ۲۰۲۵ به خانه بازگشتند.

در موردی دیگر، ترکیه یک نسخه خطی نادر از قرآن را که توسط مصطفی دده، پسر خوشنویس مشهور عثمانی شیخ حمدالله، نسخه‌برداری شده بود و در سال ۲۰۱۷ در کریستیز لندن ظاهر شده بود، بازپس گرفت. پس از مراحل طولانی، این قرآن قرن شانزدهمی در سال ۲۰۲۴ بازگردانده شد و در موزه هنرهای ترکی و اسلامی در استانبول نگهداری می‌شود.

در بیشتر قرن نوزدهم، قوانین عثمانی به کاوشگران خارجی اجازه می‌داد تا بخشی از یافته‌های خود را نگه دارند و اغلب آثار باستانی به عنوان هدایای دیپلماتیک امپراتوری را ترک می‌کردند. تنها در سال ۱۸۸۴، تحت اصلاحات عثمان حمدی بیگ، مدیر موزه امپراتوری، دولت با اعلام همه آثار باستانی به عنوان اموال ملی، صادرات آن‌ها را ممنوع کرد.

امروزه، ترکیه بر توافق‌نامه‌های دوجانبه، هماهنگی نزدیک با دادستان‌ها و مقامات گمرکی در خارج از کشور، و پشتکار باستان‌شناسان خود در شناسایی آثار باستانی ترکیه که در خارج از کشور نگهداری می‌شوند، تکیه دارد. علاوه بر این، مسئولان کاتالوگ‌های حراج و مجموعه‌های موزه‌ها در سراسر جهان را بررسی می‌کنند.

تعداد آثار باستانی و هنری بازیابی شده در حال افزایش است. در آنتالیا، بهار امسال، موزه نی کارلسبرگ گلایپتوتک دانمارک سر برنزی سپتیمیوس سوروس و ۴۸ لوح سفالی غارت شده در دهه ۱۹۶۰ را بازگرداند. مقامات موزه و سفیر دانمارک، اوله توفت، تأکید کردند که کپنهاگ پس از تأیید منشأ آثار باستانی، "بر اساس اصول اخلاقی" عمل کرده است.

در برن، سوئیس، هفت اثر باستانی، از مجسمه‌های طلایی عصر برنز گرفته تا شیشه‌های رومی، بازگردانده شدند. با این حال هزاران اثر دیگر در خارج از کشور باقی مانده‌اند. تنها موزه بریتانیا نزدیک به ۷۴۰۰۰ شیء آناتولیایی را در مجموعه خود فهرست کرده است، در حالی که آنکارا همچنان برای بازگشت آثار برجسته‌ای مانند محراب پرگامون در برلین فشار می‌آورد.

ایالات متحده در مرکز چندین مورد بازگرداندن آثار برجسته قرار دارد. بازگشت دو مجسمه برنزی از سایت باستانی بوبون — یکی از امپراتور لوسیوس وروس (حکومت ۱۶۱-۱۶۹ میلادی) در اکتبر ۲۰۲۲ و آنچه که به طور گسترده اعتقاد بر این است که مارکوس اورلیوس (بدون سر) در سال ۲۰۲۵ است — هر دو پیروزی‌های بزرگی محسوب می‌شدند.

بازگشت لوسیوس وروس، پس از دهه‌ها نگهداری در مجموعه خیّر آمریکایی شلبی وایت، گنجینه‌ای که مدت‌ها به دلیل نگهداری مواد غارت شده مورد انتقاد باستان‌شناسان بود، پس از سال‌ها لابی‌گری مقامات ترک، تحقیقات آرشیوی و شهادت‌های جمع‌آوری شده توسط باستان‌شناس فقید ژاله اینان و روزنامه‌نگار اوزگن آجار صورت گرفت.

آجار در یکی از آخرین مصاحبه‌های خود پیش از مرگ در سال ۲۰۲۴ به المانیتور گفت: "بازگشت لوسیوس وروس یکی از بزرگترین پیروزی‌های تلاش‌های بازگرداندن ترکیه است. برنزهای آن دوران، اواسط قرن دوم میلادی، اغلب ذوب می‌شدند، بنابراین تعداد بسیار کمی از آنها در جهان باقی مانده است، چه رسد به ترکیه."

در یک موفقیت دیگر، موزه هنر کلیولند در فوریه ۲۰۲۵ موافقت کرد که یک مجسمه برنزی بدون سر را که مدت‌ها با عنوان "پیکر مرد رداپوش" به نمایش گذاشته شده بود، اما اعتقاد بر این است که مارکوس اورلیوس را به تصویر می‌کشد، پس از تحقیقات دادستانی ناحیه منهتن مرتبط با بوبون، در بوردور، تحویل دهد.

بازگشت مجسمه مارکوس اورلیوس در اوت ۲۰۲۵ جشن گرفته شد، زمانی که برای اولین بار در مجموعه ریاست جمهوری در آنکارا به نمایش عمومی درآمد و به عنوان محور نمایشگاه و سمپوزیوم "عصر طلایی باستان‌شناسی" توسط رئیس جمهور رجب طیب اردوغان افتتاح شد. اردوغان در سخنرانی به همین مناسبت گفت که باستان‌شناسی "تنها کشف آثار نیست، بلکه ادعای جایگاه ما در تاریخ تمدن است."

اردوغان باستان‌شناسی را مستقیماً به هویت ملی پیوند داد و گفت: "ما به عنوان یک ملت، هزار سال است که اینجا بوده‌ایم. ما در این سرزمین‌ها زندگی می‌کنیم و به خواست خدا تا روز قیامت اینجا خواهیم ماند." او باستان‌شناسی را محوری برای چشم‌انداز دولت از "قرن ترکیه" معرفی کرد، که بخشی از رویکرد استراتژیک استفاده از پیروزی‌های بازگرداندن آثار برای نشان دادن اقتدار فرهنگی در خارج از کشور است، عرصه‌ای که ترکیه در حال حاضر در آن پیشتاز است. این در حالی است که منتقدان اشاره می‌کنند که هنر معاصر که تحریک‌آمیز تلقی می‌شود، تحت سیاست‌های فرهنگی حزب عدالت و توسعه به حاشیه رانده شده و به شدت مورد حمله قرار گرفته است.

در حالی که آنکارا پیروزی‌های خود را در خارج از کشور جشن می‌گیرد، شخصیت‌های مخالف استدلال می‌کنند که میراث فرهنگی باقی‌مانده ترکیه در داخل کشور اغلب بد مدیریت می‌شود یا توسط منافع سیاسی و تجاری کوتاه‌مدت تهدید می‌شود.

گولشاه دنیز آتالار، معاون رئیس CHP در امور فرهنگ و گردشگری، در دو جبهه اخیر اعتراضاتی را مطرح کرده است. وی در بیانیه‌ای کتبی به رسانه‌ها در ۱ اکتبر، برنامه‌ریزی مرمت گنبد مسجد سلیمیه معمار بزرگ عثمانی، سنان، در ادرنه را مورد انتقاد قرار داد و گفت: "سلیمیه، که (سنان آن را شاهکار خود می‌دانست) دفترچه طراحی هیچ کس نیست. دادگاه حکم توقف اجرا را صادر کرده است و ما به نظارت بر پرونده ادامه خواهیم داد تا اطمینان حاصل کنیم که مرمت وفادارانه انجام می‌شود."

در آنتالیا، آتالار مبارزه علیه تخریب برنامه‌ریزی شده موزه باستان‌شناسی آنتالیا، که میزبان بیش از ۱۴۰۰۰ اثر باستانی از جمله مجسمه‌های لوسیوس وروس و سپتیمیوس سوروس است، به دلیل خطرات زلزله را رهبری کرده است. او این پروژه را "نقشه لابی بتن" می‌نامد و هشدار می‌دهد که این طرح نه تنها محیط یک مجموعه در سطح جهانی، بلکه یک نماد معماری مدرن جمهوری‌خواه را نیز از بین خواهد برد.

آتالار گفت: "موزه باستان‌شناسی آنتالیا خود بیانیه‌ای از ایمان جمهوری به فرهنگ است. تخریب آن به بهانه ایمنی در برابر زلزله، به جای تقویت ساختمان، تخریب فرهنگی است."

هشدارهای آتالار در مورد موزه آنتالیا اکنون پس از شکایت یک ساکن آنتالیا علیه وزارت فرهنگ و گردشگری در ماه ژوئیه، به دادگاه‌ها ارائه شده است. علیرغم مخالفت CHP و انجمن‌های محلی معماری، رسانه‌های مستقل در ماه اوت گزارش دادند که بولدوزرها قبلاً کار بر روی بخش‌هایی از مجموعه را آغاز کرده‌اند، اقدامی که انتقادات از وزارتخانه را تشدید کرده و نگرانی‌ها را برای یکی از مهم‌ترین نهادهای باستان‌شناسی ترکیه افزایش داده است.