ایران به دنبال تقویت پدافند هوایی خود بوده است؛ این در حالی است که ارتش برای احتمال حمله اسرائیل یا آمریکا به زیرساخت‌های هسته‌ای تهران، در صورت شکست مذاکرات بر سر برنامه غنی‌سازی، آماده می‌شود.
بسیاری از پیشرفته‌ترین موشک‌ها و رادارهای سطح به هوای ایران – از جمله سامانه‌های دوربرد روسی S-300 آن – در حملات هوایی اسرائیل در اکتبر و آوریل ۲۰۲۴ تخریب یا آسیب دیدند.
این موضوع، به همراه حملات موفقیت‌آمیز اسرائیل به گروه‌های نیابتی ایران مانند شبه‌نظامیان لبنانی حزب‌الله و حوثی‌های یمن، منجر به این درک شده است که ایران در دهه‌های اخیر آسیب‌پذیرترین حالت خود را در برابر حملات هوایی دارد.
با این حال، کارشناسان می‌گویند بسیاری از عناصر پدافند هوایی ایران دست‌نخورده باقی مانده‌اند یا به نظر می‌رسد در ماه‌های اخیر ترمیم شده‌اند.
ارزیابی‌های اطلاعاتی غربی و تصاویر ماهواره‌ای که توسط تحلیلگران دفاعی بررسی شده‌اند، نشان می‌دهند که ایران از آن زمان چندین پرتابگر موشک سطح به هوا، از جمله سامانه‌های S-300 را، در نزدیکی سایت‌های هسته‌ای کلیدی مانند نطنز و فردو تغییر مکان داده است.
برخی از تجهیزات نیز در ماه‌های اخیر به صورت عمومی به نمایش گذاشته شده‌اند؛ از جمله در رژه تسلیحات — شامل یک پرتابگر S-300 و یک کامیون رادار — که ماه گذشته در تهران به مناسبت "روز ارتش" نمایش داده شد.
یک واحد S-300 نیز در جریان رزمایش نظامی در ماه فوریه با استفاده از یک رادار جدید طراحی‌شده توسط ایران، در حال پرتاب موشک سطح به هوا نمایش داده شد. به گفته نیکول گراجفسکی از بنیاد کارنگی در واشنگتن، این کار احتمالاً به دلیل از کار افتادن رادار اصلی آن بود.
او گفت: "ایران قطعاً می‌خواهد این روایت را که پدافند هوایی پیشرفته‌اش نابود شده، خنثی کند."
محمد باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ایران، این ماه از آمادگی ایران برای حمله سخن گفت.
او گفت: "ما شاهد پیشرفت چشمگیری در توانایی و آمادگی پدافند هوایی کشور هستیم" و "افزایش چند برابری سرمایه‌گذاری‌ها" را ستود.
او افزود: "دشمنان ملت ایران باید بدانند که هرگونه تجاوز به حریم هوایی کشورمان، خسارات قابل توجهی به آنها وارد خواهد کرد."
اگرچه مذاکرات با واشنگتن بر سر آینده برنامه هسته‌ای ایران در جریان است، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا — که در دوره اول ریاست جمهوری خود توافق هسته‌ای پیشین با ایران را رها کرد — تهدید کرده است که در صورت شکست مذاکرات، به جمهوری اسلامی حمله خواهد کرد.
واشنگتن از ایران خواسته است که غنی‌سازی اورانیوم را متوقف کند؛ عملی که به گفته آمریکا برای جلوگیری از دستیابی این کشور به سلاح هسته‌ای ضروری است، در حالی که تهران اصرار دارد باید بتواند غنی‌سازی برای مصارف غیرنظامی را ادامه دهد.
ایالات متحده در ماه آوریل، دستور استقرار شش بمب‌افکن B-2 – بزرگترین استقرار این هواپیماها تا کنون – را در دیه‌گو گارسیا، پایگاه اقیانوس هند که انتظار می‌رود نقطه پرتاب احتمالی هرگونه حمله علیه ایران باشد، صادر کرد.
اسرائیل، که پیشتر نشان داده می‌تواند پدافند هوایی ایران را هدف قرار دهد، ایالات متحده را برای حمایت از حملات علیه ایران تحت فشار قرار داده است. کارشناسان گفته‌اند که در صورت توافق ترامپ بر یک توافق ضعیف، خطر حمله اسرائیل بدون رضایت واشنگتن وجود دارد.
در جریان حملات سال گذشته خود، اسرائیل سایت‌های راداری و موشکی را با موشک‌های بالستیک که از فاصله‌ای بسیار بیشتر از حداکثر برد ۲۰۰ کیلومتری S-300 پرتاب شده بودند، هدف قرار داد. بوسترهای این موشک‌ها که توسط شرکت رافائل اسرائیل ساخته شده‌اند، صدها کیلومتر دورتر در صحرای عراق پیدا شدند.
اثربخشی این حملات همچنان به شدت مورد بحث است.
تصاویر ماهواره‌ای منابع آزاد چند مورد اصابت مستقیم را نشان می‌دهند، مانند اصابت به یک کامیون رادار S-300 در یک پایگاه هوایی نزدیک اصفهان پس از حمله آوریل ۲۰۲۴. اما تصاویر پس از حملات اکتبر نشان داد که بسیاری از سایت‌های S-300 خالی هستند، که مشخص نمی‌کند آیا موشک‌ها نابود شده‌اند یا صرفاً جابه‌جا شده‌اند.
سم لیر، دستیار پژوهشی در مرکز مطالعات منع گسترش تسلیحات جیمز مارتین، گفت: "شواهد محکم زیادی وجود ندارد."
با این حال، ایران به وضوح آسیب دیده بود. ارزیابی اطلاعاتی غربی‌ها نشان می‌دهد که تهران معتقد است پدافند هوایی آن سال گذشته "عملکرد ضعیفی" داشته و اقداماتی از قبیل تغییر مکان و تنوع بخشیدن به پرتابگرها و رادارها را انجام داده است، به گفته دو فرد آگاه به این گزارش‌ها.
لیر و دو همکارش این ماه تحلیلی از یک قطعه ویدئوی تبلیغاتی ایران منتشر کردند که به طور ناخواسته داخل یک مرکز فرماندهی پدافند هوایی را فاش کرده بود. تحلیل دقیق لیر و یک همکارش نشان داد که این دفاع‌ها "ماهیتی پراکنده" دارند.
اما حمله به سایت‌های هسته‌ای ایران، که در پناهگاه‌های زیرزمینی مستحکم قرار دارند — تأسیسات نطنز در دل کوه ساخته شده است — بسیار پیچیده‌تر از هر آنچه اسرائیل سال گذشته تلاش کرد، خواهد بود.
بر اساس تحقیقات منتشر شده در ماه مارس توسط آکادمی رویال یونایتد سرویسز (RUSI) در لندن، اگر ایالات متحده درگیر شود، بمب‌افکن‌های B-2 مستقر در دیه‌گو گارسیا احتمالاً بمب‌های سنگرشکن سنگین ۳۰ هزار پوندی GBU-57 را مستقیماً بر روی هدف پرتاب خواهند کرد.
اگر اسرائیل به تنهایی عمل کند — که فاقد بمب‌افکن‌های سنگین یا راهی برای پرتاب چنین مهمات بزرگی است — گزینه‌های محدودتری خواهد داشت.
RUSI گفت: آنها احتمالاً از جنگنده‌های رادارگریز F-35، مجهز به بمب‌های دقیق ۲۰۰۰ پوندی BLU-109، یا جنگنده‌های بمب‌افکن F-15، حامل بمب‌های ۴۰۰۰ پوندی GBU-28 استفاده خواهند کرد. هر دو مورد نیاز به چندین اصابت بر روی یک دهانه برای نفوذ به پناهگاه‌های مستحکم دارند.
این کار ممکن است نیازمند پروازهای متعدد باشد، احتمالاً با استفاده از هواپیماهای سوخت‌رسان در میانه هوا که خود ممکن است در برابر موشک‌های سطح به هوای دوربرد یا پهپادها آسیب‌پذیر باشند. از تابستان گذشته، اسرائیل حداقل ۹ بار اهدافی را در یمن در فاصله‌ای مشابه با حمله به ایران، هدف قرار داده است.
آنها همچنین به خوبی در محدوده آرایه همچنان عملیاتی موشک‌های سطح به هوای کوتاه و میان‌برد، و پهپادهای ضد هوایی سرگردان، که ایران پدافند هوایی خود را با آنها لایه‌بندی کرده است، قرار خواهند گرفت. تشخیص اینکه چه تعداد از اینها قبل از آغاز یک کارزار بمباران هماهنگ نابود شده‌اند، دشوار خواهد بود.
علاوه بر سامانه‌های کوتاه‌برد مانند روسی Tor-M1، زرادخانه ایران شامل موشک‌های سطح به هوای توسعه‌یافته داخلی مانند باور-۳۷۳ دوربرد و ۱۵ خرداد میان‌برد نیز می‌شود. این برنامه‌های تسلیحاتی بومی به دلیل نارضایتی از تحویل‌های کند روسیه و امتناع از فروش سامانه‌های پیشرفته‌تر مانند S-400 رشد کردند، به گفته فابیان هینتس، محقق در موسسه بین‌المللی مطالعات استراتژیک مستقر در بریتانیا.
او گفت: "از جانب ایران، این تلاش سعی در تکرار موفقیت برنامه توسعه موشک‌های بالستیک ایران دارد."
جان آلترمن، رئیس امنیت جهانی و ژئواستراتژی در مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌المللی مستقر در واشنگتن، گفت که عبور از چنین دفاعی برای اسرائیل آسان نخواهد بود. "اما آیا این خارج از توانایی‌های اسرائیل است؟ نه، قطعاً نه. اسرائیلی‌ها دهه‌هاست که دقیقاً برای این سناریو آموزش دیده‌اند."
ایران نیز چنین کرده است. سرکوب پدافند هوایی ایران پیش از بمباران سایت‌های هسته‌ای، نبردی چندین ساعته یا حتی چند روزه خواهد بود، که در آن خدمه هوایی در مقابل اپراتورهای تسلیحات زمینی قرار می‌گیرند و از جنگنده‌ها و موشک‌های کروز با پشتیبانی هواپیماهای جنگ الکترونیک و موشک‌های ضد رادار برای نابودی رادار استفاده می‌شود.
رابرت تولاست، محقق در اندیشکده RUSI بریتانیا، گفت: "اسرائیل تقریباً برتری هوایی بر فراز ایران برقرار کرده است. اما چنین حمله‌ای نیازمند موج‌های پیاپی هواپیما در طول چندین ساعت است. خستگی خدمه وارد ماجرا می‌شود. هرچه بیشتر بر فراز ایران باشند، احتمال اشتباه بیشتر است."
در نتیجه, حمله به ایران به جای جلوگیری از برنامه هسته‌ای آن، می‌تواند به تحریک آن منجر شود، به خصوص اگر تأسیسات زیرزمینی هسته‌ای آن – به گفته مقامات – به زودی برای تولید اورانیوم کافی برای یک بمب دست یابند.
تولاست و هینتس، به ترتیب از RUSI و IISS، گفتند که هرگونه حمله هوایی به احتمال زیاد برنامه غنی‌سازی ایران را کند خواهد کرد، نه اینکه آن را متوقف کند. این امر به تهران اجازه می‌دهد تا از این حملات برای توجیه نیاز به سلاح هسته‌ای استفاده کند، که کارشناسان معتقدند این کشور از آن زمان تاکنون در پی دستیابی به آن بوده است.
به گفته گراجفسکی: "من فکر می‌کنم این [حملات] به شدت به نفع ایران تمام خواهد شد، زیرا این کشور می‌تواند از آن به عنوان دلیلی برای تسریع در تولید سلاح هسته‌ای استفاده کند."
اما بسیاری از کارشناسان نظامی در ایالات متحده و اسرائیل به طور فزاینده‌ای بر این باورندد که حمله هوایی تنها راه قابل قبول برای جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای است.
مقامات و کارشناسان اسرائیلی، در یک نظرسنجی اخیر، با اکثریت قاطع گفتند که باور دارند حمله به ایران، در صورت لزوم، اجتناب‌ناپذیر است.
یکی از مقامات ارشد دفاعی اسرائیل گفت که ترامپ، چه در دوره اول ریاست جمهوری خود و چه در دوره دوم احتمالی، در نهایت تصمیم خواهد گرفت که آیا باید به ایران حمله شود یا خیر.
این مقام گفت: "دونالد ترامپ، تنها فردی در کره زمین است که می‌تواند در مورد ایران تصمیم بگیرد."