نکات کلیدی
- حملات اسرائیل آسیب‌پذیری‌های ایران را آشکار کرده، فرماندهان و دانشمندان را کشته و زیرساخت‌ها را بمباران کرده است.
- قرارداد اجتماعی بین رژیم و مردم، به دلیل ناتوانی دولت در تأمین امنیت، در حال گسست است.
- محاسبات اشتباه خامنه‌ای می‌تواند منجر به حکومت نظامی و بی‌ثباتی بیشتر در ایران شود.
رهبران درگیر ایران خود را در نبردی وجودی در داخل کشور برای حفاظت از نزدیک به نیم قرن حکومت یافته‌اند، زیرا اسرائیل به ارتش، دولت و جمعیت ضربه می‌زند.
ایالات متحده و اسرائیل به صراحت اعلام کرده‌اند که حتی آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر عالی ایران، می‌تواند هدف باشد. پرزیدنت ترامپ در شبکه‌های اجتماعی نوشت: "ما دقیقاً می‌دانیم که 'رهبر عالی' کجا پنهان شده است. او هدف آسانی است، اما در آنجا امن است — ما قصد نداریم او را از بین ببریم (بکشیم!)، حداقل فعلاً نه."
حملات اسرائیل نشان داده است که چگونه سازمان اطلاعاتی آن، موساد، عمیقاً به ایران نفوذ کرده است. اسرائیل فرماندهان ارشد نظامی و دانشمندان هسته‌ای منطقه را کشت، زیرساخت‌های نفت و انرژی و همچنین صدا و سیمای دولتی ایران را بمباران کرد و ده‌ها هزار نفر را از تهران فراری داد.
الی گرانمایه، کارشناس ایران در شورای روابط خارجی اروپا، گفت: "آنچه چهار روز گذشته انجام داده، شکاف واقعی در قرارداد اجتماعی است که حداقل برای دو دهه گذشته وجود داشته است." این قرارداد بین رژیم و مردمش "بر پایه وعده امنیت از سوی دولت در ازای محدودیت شدید حقوق سیاسی، اجتماعی و به‌طور فزاینده اقتصادی، استوار بوده است."
ایران مجبور شده است حداقل شش فرمانده ارشد نظامی خود را که از جمعه گذشته توسط اسرائیل کشته شده‌اند، جایگزین کند. سپاه پاسداران انقلاب اسلامی قدرتمند ایران، که مسئولیت امنیت کشور را بر عهده دارد، وارد حالت مدیریت بحران شده است.
پس از شکست‌های اطلاعاتی که به اسرائیل اجازه داد تا با آسودگی فرماندهان نظامی و دانشمندان را در خانه‌هایشان بکشد، سپاه پاسداران به یک حمله تبلیغاتی روی آورده است. رسانه‌های دولتی داستان‌های متعددی درباره کشف هسته‌هایی که برای موساد کار می‌کنند توسط سپاه پاسداران منتشر کرده‌اند، اغلب بدون ارائه هیچ مدرکی.
روز چهارشنبه، سپاه پاسداران اعلام کرد که چندین "عامل و مزدور" اسرائیلی در مرکز ایران دستگیر شده‌اند. این نهاد از ساکنان خواست تا "نسبت به رفت و آمد همسایگانی که اخیراً در منطقه مستقر شده‌اند، هوشیار باشند."
یک مقام نظامی اسرائیلی گفت که این گزارش‌ها جعلی هستند و بخشی از اطلاعات نادرستی است که ایرانی‌ها "در تلاش برای ایجاد ظاهری از موفقیت" منتشر می‌کنند. دفتر نخست‌وزیر اسرائیل فوراً به درخواست‌ها برای اظهارنظر پاسخ نداد.
گرانمایه گفت: "نهاد سیاسی، نظامی، امنیتی در تلاش است تا کنترل آن روایت و آن قرارداد اجتماعی را دوباره به دست آورد تا بگوید ما می‌توانیم از شما محافظت کنیم." وی افزود: "ترمیم این چالش واقعی است. این قرارداد اجتماعی اکنون بزرگترین چالش داخلی برای آنهاست."
در پیامی تلویزیونی روز چهارشنبه، خامنه‌ای سوگند یاد کرد که در برابر اسرائیل مقاومت خواهد کرد و اظهارات "تهدیدآمیز و مبتذل" ترامپ را محکوم کرد و گفت که آنها "هیچ تأثیری بر افکار یا اقدامات مردم ایران ندارند."
خامنه‌ای گفت: "ایالات متحده باید بداند که مردم ما تسلیم نخواهند شد و هرگونه مداخله نظامی آنها منجر به عواقب جبران‌ناپذیری خواهد شد."
پیش از آغاز جنگ، حکومت تئوکراتیک تحت فشار بود. ارتش اسرائیل به شبه‌نظامیان متحدش، حزب‌الله لبنان و حماس غزه، آسیب جدی وارد کرده است. بشار اسد سوریه، متحد نزدیک تهران، در ماه دسامبر سرنگون شد. اسرائیل سال گذشته یک رهبر ارشد حماس را در حالی که او از تهران بازدید می‌کرد و چندین فرمانده ایرانی را در منطقه به هلاکت رساند.
در همین حال، ایرانیان عادی از تحریم‌های اقتصادی رنج می‌بردند. پیش از حملات روز جمعه، ایران برای دستیابی به توافقی برای پایان دادن به تحریم‌های ایالات متحده در ازای محدودیت‌هایی در برنامه هسته‌ای خود تحت فشار بود. ارزش پول ملی کشور از ماه نوامبر به شدت کاهش یافته است. و تولید ناخالص داخلی ایران از سال ۲۰۱۲ تا ۴۵ درصد کاهش یافته بود.
قبل از جنگ، اعتراضات در پاسخ به فشارهای اقتصادی مکررتر می‌شدند. پرستاران و کارگران مخابراتی به تأخیر در پرداخت‌ها اعتراض کردند. معلمان بازنشسته در مقابل مجلس به تأخیر در پرداخت مستمری‌ها تظاهرات کردند. کفاشان و دیگر بازرگانان در بازار اصلی تهران در ماه دسامبر به ندرت به دلیل تورم بالا دست به اعتصاب زدند.
حملات اسرائیل در روزهای اخیر فشار را به شدت افزایش داده است. ارزش پول ایران ۱۳ درصد کاهش یافته است. حملات اسرائیل به تأسیسات گاز طبیعی در امتداد خلیج فارس و یک انبار و پالایشگاه نفت در تهران ممکن است بحران انرژی را بدتر کند. این حملات مدارس، کارخانه‌های سیمان و کارخانه‌های داروسازی را مجبور به تعطیلی کرده است.
راسیموس کریستین الینگ، دانشیار مطالعات ایرانی در دانشگاه کپنهاگ، گفت: "جمهوری اسلامی در اصل کنترل آنچه در داخل ایران می‌گذرد را، حداقل در سطح نمادین، از دست می‌دهد." وی افزود: "سؤال باز این است که آیا هنوز به اندازه کافی مردم فعالانه برای مقابله با این چالش‌ها و انجام وظایف خود مشارکت می‌کنند یا خیر. از بسیاری جهات، جمهوری اسلامی در حال حاضر درمانده است."
برخی گروه‌های مخالف مستقر در ایالات متحده و اروپا از حملات اسرائیل حمایت کرده و خواستار تغییر رژیم شده‌اند، در حالی که دیگر فعالان ایرانی از رژیم خواسته‌اند تا غنی‌سازی اورانیوم را متوقف کند. اما برخی گروه‌ها احساسات ملی‌گرایانه ابراز کرده و حملات اسرائیل را محکوم کرده‌اند.
البته، تاکنون هیچ نشانه قابل مشاهده‌ای از مخالفت در داخل ایران مشاهده نشده است. دولت دسترسی به اینترنت را محدود کرده و نسبت به انتشار پست‌های رسانه‌های اجتماعی که حمایت از اسرائیل تلقی می‌شوند هشدار داده است. به گفته خبرگزاری نیمه رسمی ایسنا، پنج نفر روز یکشنبه در شهر یزد به اتهام "تلاش برای اخلال در افکار عمومی" با ارسال پست‌های آنلاین دستگیر شدند.
علاوه بر این، تحلیلگران می‌گویند که در حال حاضر اکثر ایرانی‌ها بیش از حد مشغول تلاش برای فرار از حملات هوایی اسرائیل هستند. گرانمایه گفت: "این باید شاخص بسیار قوی‌ای برای پرزیدنت ترامپ باشد که اگر ملتی را از بیرون بمباران کنید، سازماندهی یک اپوزیسیون سیاسی یا یک گذار در داخل برای آنها بسیار دشوار خواهد بود."
رئیس‌جمهور اصلاح‌طلب ایران، مسعود پزشکیان، نیز تضعیف شده است. سیاست او برای گشایش به غرب برای کاهش تحریم‌ها شکست خورده است. این امر دست بالای را به تندروهای ایران می‌دهد، اگرچه آنها نیز اکنون به دلیل عدم حفاظت از ایران در برابر حملات اسرائیل، دچار ضعف شده‌اند.
مصطفی پاکزاد، رئیس پاکزاد کانسالتینگ، که به شرکت‌های خارجی در زمینه ژئوپلیتیک ایران مشاوره می‌دهد و در حال حاضر در کشور نیست، گفت: "این سیستم تحت فشار عظیمی است زیرا نه اصلاحات و نه زور کارساز نیستند." وی افزود: "حملات ۱۳ ژوئن اسرائیل و مرگ رهبران سپاه پاسداران توهم کنترل استراتژیک را در هم شکست. با عدم اعتبار اصلاح‌طلبان و کاهش مشروعیت اجباری، رژیم هر دو پایه سنتی خود را از دست می‌دهد."
برخی مقامات ایرانی نگرانند که کشور ممکن است به سادگی در امتداد خطوط قومیتی دچار چندپارگی شود، این مطلب را دیپلمات‌های ایرانی و عرب می‌گوینند. ایران با اقلیت‌های عرب، آذری و کرد در غرب و بلوچ در شرق پرجمعیت است که همه آنها آرمان‌های جدایی‌طلبانه دارند.
از برخی جهات، تصمیمات اتخاذ شده توسط خامنه‌ای بازگشته و گریبانگیر او شده است. او، معمار گسترش نظامی ایران در خاورمیانه، و مشاوران ارشدش، تمایل اسرائیل به رویارویی با آنها را دست‌کم گرفتند. از اوایل ماه فوریه، خامنه‌ای از طرحی برای حملات هوایی گسترده اسرائیل مطلع شده بود، اما وقتی اسرائیل هفته گذشته حمله کرد، او و مشاورانش غافلگیر شدند.
مرگ خامنه‌ای بی‌اطمینانی بیشتری در ایران ایجاد خواهد کرد. مرگ ابراهیم رئیسی، جانشین احتمالی او، در یک سقوط بالگرد در سال گذشته، حکومت تئوکراتیک را بدون برنامه شفافی برای جانشینی رها کرده است، اگرچه پسر خامنه‌ای یکی از مدعیان محسوب می‌شود. یک سناریو این است که مرگ خامنه‌ای منجر به حکومت نظامی در ایران تحت رهبری تندروها شود که به دنبال یک سلاح هسته‌ای برای بازدارندگی اسرائیل هستند.
الینگ گفت: "اگر خامنه‌ای به هر دلیلی در میانه این جنگ بمیرد، برای جلوگیری از خلاء قدرت، سپاه پاسداران و کل ارتش عادی وارد عمل شده و کنترل اوضاع را به دست خواهند گرفت." او افزود: "هیچ رهبر مذهبی روشنی در راهروها منتظر نیست که از حمایت مردمی و مشروعیت مذهبی برخوردار باشد."
برای ارتباط با سودارسان راگاوان می‌توانید به آدرس [email protected] و با بنوآ فوکون به آدرس [email protected] ایمیل بزنید.