پنج روز از آغاز عملیات گسترده اسرائیل علیه ایران با هدف اعلامی نابودی برنامه هسته‌ای این کشور می‌گذرد. اگرچه بیش از ده‌ها دانشمند هسته‌ای ایران کشته شده‌اند و سایت‌های هسته‌ای مهمی در این عملیات آسیب دیده‌اند، اما به نظر می‌رسد یک سایت مهم غنی‌سازی که عمیقاً زیر زمین دفن شده، سالم مانده است.
کارشناسان می‌گویند که هدف اسرائیل هنوز به طور کامل محقق نشده و نابودی برنامه هسته‌ای ایران احتمالاً مستلزم این است که اسرائیل و ایالات متحده عمیق‌تر درگیر شوند.
ریچارد نفیو، کارشناس تسلیحات هسته‌ای در دانشگاه کلمبیا و فرستاده ویژه سابق آمریکا در امور ایران، به نشریه فارن پالیسی گفت: «اینکه بگوییم مشکل در این مرحله قطعاً حل نشده و خطر گریز هسته‌ای (تولید سلاح اولیه) همچنان به شدت بالاست، کاملاً منصفانه و منطقی است.» نفیو افزود: «در حال حاضر، اگر تغییری ایجاد نشود، وضعیت ما در قبال برنامه هسته‌ای هیچ بهبودی نیافته است.»
«گریز هسته‌ای» به مدت زمانی اشاره دارد که یک کشور برای دستیابی به مواد شکاف‌پذیر کافی برای ساخت یک بمب هسته‌ای نیاز دارد. قبل از آغاز این عملیات اسرائیل، زمان گریز هسته‌ای ایران چند روز تخمین زده می‌شد و به نظر نمی‌رسد این وضعیت تغییر کرده باشد. نفیو گفت که ایران همچنان می‌تواند «اولین مقدار کافی برای سلاح خود را ظرف پنج تا شش روز تولید کند.»
تهران تأکید دارد که به دنبال سلاح هسته‌ای نیست، و برآوردهای اطلاعاتی ایالات متحده نشان می‌دهد که ایران برای «تولید یک بمب ابتدایی» نیز به چندین ماه زمان نیاز دارد تا تمامی مراحل لازم را طی کند. این فرآیند ممکن است در بحبوحه حملات مداوم اسرائیل دشوارتر شود، اما کارشناسان همچنان نگران آینده این وضعیت هستند.
نفیو گفت که او در همان «سطح اضطراب» قبل از عملیات اسرائیل قرار دارد، با این تفاوت که «حالا این اضطراب با این فکر که ایرانی‌ها ممکن است چیزی برای از دست دادن نداشته باشند، افزایش یافته است.»
طبق ارزیابی‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA)، نهاد ناظر هسته‌ای سازمان ملل، سایت نطنز، اصلی‌ترین و بزرگترین تأسیسات غنی‌سازی اورانیوم ایران، آسیب قابل توجهی از حملات اسرائیل دیده است. آژانس می‌گوید که چندین ساختمان حیاتی در اصفهان، یکی دیگر از سایت‌های هسته‌ای مهم که در تبدیل اورانیوم و ساخت فلز اورانیوم – جنبه‌ای کلیدی در ساخت سلاح‌های هسته‌ای – نقش دارد، نیز مورد اصابت قرار گرفته‌اند.
اما به گفته آژانس، سایت فردو، یک تأسیسات هسته‌ای که عمیقاً در زیر کوه دفن شده و حاوی سانتریفیوژهای پیشرفته است و برای قابلیت‌های غنی‌سازی ایران حیاتی است، هنوز آسیبی ندیده است. با توجه به عملیاتی بودن فردو و عوامل دیگر، ایران همچنان گزینه‌هایی برای تسلیحاتی شدن در اختیار دارد.
نفیو گفت که بر اساس اندازه و موقعیت فردو – و «ماهیت مخفیانه ساخت آن» – همواره تصور می‌شد که تهران قصد دارد از این سایت برای «گریز هسته‌ای» استفاده کند، و او ابراز نگرانی کرد که ایران در حال حاضر ممکن است در این مسیر حرکت کند.
کارشناسان به طور گسترده‌ای موافقند که نابودی فردو به بمب‌های نفوذگر جرم عظیم GBU-57A/B (معروف به بمب‌های سنگرشکن) به وزن 30 هزار پوند نیاز دارد – بمب‌هایی که قادر به نفوذ به اهداف عمیق زیرزمینی هستند و تنها توسط بمب‌افکن‌های پنهان‌کار B-2 آمریکا قابل پرتاب هستند.
طبق گزارش‌ها، اسرائیل دولت ترامپ را برای حمله به فردو با بمب‌های سنگرشکن تحت فشار قرار داده است، اگرچه تزاحی هنگبی، مشاور امنیت ملی اسرائیل، روز سه‌شنبه گفت که دولت اسرائیل هنوز از آمریکا نخواسته است به این حمله بپیوندد.
این سؤال همچنان مطرح است که آیا دولت ترامپ مایل است فراتر از ارائه حمایت دفاعی و اطلاعاتی، به این درگیری کشیده شود، به ویژه در بحبوحه تشدید اختلافات داخلی بین جناح‌های جنگ‌طلب و انزواطلب در حزب جمهوری‌خواه.
با این حال، لحن دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، در قبال ایران با ادامه عملیات اسرائیل تهاجمی‌تر شده است – از جمله هشدار روز سه‌شنبه مبنی بر اینکه ایالات متحده تصمیم گرفته است فعلاً آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر عالی ایران را ترور نکند. اما آنچه در آینده رخ خواهد داد، همچنان نامشخص است.
همچنین مشخص نیست که ذخیره اورانیوم غنی‌شده نزدیک به درجه بمب (با غلظت 60 درصد، در حالی که درجه تسلیحاتی 90 درصد است) ایران در حال حاضر کجاست. این موضوع همچنان نگرانی عمده‌ای در مورد خطر گریز هسته‌ای و پتانسیل ایران برای سرعت بخشیدن به سمت تسلیحاتی شدن است.
نفیو گفت: «برای داشتن مواد قابل استفاده در سلاح، واقعاً باید سطح غنی‌سازی را به 90 درصد برسانید. این کار با سانتریفیوژهای پیشرفته‌ای که ایران در فردو و سایر مکان‌ها، به ویژه در فردو، دارد، زمان زیادی نمی‌برد. بنابراین، نگرانی این است که در مکانی نسبتاً امن با مقدار زیادی مواد در دسترس، ایرانی‌ها ممکن است در حال حاضر در حال ساخت اولین مقدار کافی برای بمب باشند.»
نفیو اضافه کرد: «این نیز ممکن است که آن‌ها حتی چیزی که یک سلاح به معنای واقعی کلمه باشد را انتخاب نکنند، بلکه فقط یک وسیله بسازند که حتی آسان‌تر است.» وی تأکید کرد که هنوز «مجهولات» زیادی وجود دارد و او از «نظر عدم اشاعه» همچنان «بسیار نگران» است.
با توجه به مجموعه پیچیده از عواملی که پیرامون برنامه هسته‌ای ایران در جریان است، و همچنین خطرات بمباران ذخایر اورانیوم، اطمینان از انجام کامل کار ممکن است نیاز به حضور نیروهای زمینی برای بازدید از سایت‌ها داشته باشد. در تلاش برای نابودی کامل برنامه هسته‌ای ایران تنها از طریق هوا، محدودیت‌های جدی وجود دارد. دست‌کم، باید نوعی مأموریت راستی‌آزمایی با حضور بازرسان بین‌المللی انجام شود.
نفیو گفت: «عملیات‌های هوایی شگفت‌انگیز هستند» و ایالات متحده تجهیزات بسیار پیچیده‌ای دارد. اما در نهایت، «شما لزوماً به موفقیت واقعی دست پیدا نمی‌کنید مگر اینکه توانایی اطمینان از عدم بازسازی تمامی این موارد را داشته باشید.»
همچنین یک عنصر سیاسی مهم برای تضمین عدم تبدیل ایران به یک کشور هسته‌ای وجود دارد. در حال حاضر، هیچ نشانه مشخصی وجود ندارد که ایران مایل به دستیابی به توافقی باشد که مانع از این امر شود و احتمالاً به خصومت‌ها پایان دهد – به ویژه با توجه به اینکه نمایندگان مجلس ایران در حال حاضر اقداماتی را برای خروج این کشور از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) آغاز کرده‌اند.
هدر ویلیامز، مدیر پروژه مسائل هسته‌ای و محقق ارشد در مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌المللی، به نشریه فارن پالیسی گفت: «تکیه صرف بر نیازهای نظامی برای دستیابی به اهداف اسرائیل در نابودی برنامه هسته‌ای ایران، چالش بزرگی خواهد بود.»
ویلیامز گفت: «خلع سلاح هسته‌ای کامل مستلزم نوعی جزء سیاسی است که به موجب آن ایران، به دلایل سیاسی، هرگونه جاه‌طلبی هسته‌ای را کنار بگذارد.» ایران مدت‌هاست که تأکید می‌کند برنامه هسته‌ای‌اش صلح‌آمیز است، اما این ادعا اغلب با تردید گسترده‌ای مواجه شده است، با توجه به مجموعه‌ای از گام‌هایی که رژیم به سمت تسلیحاتی شدن برداشته است. اما جامعه اطلاعاتی آمریکا، تا همین امسال، همچنان ارزیابی می‌کرد که ایران هنوز برای توسعه سلاح تصمیم نگرفته است.
در همین راستا، شایان ذکر است که ترامپ ایالات متحده را از توافق سال 2015 با ایران خارج کرد که برای جلوگیری از تبدیل شدن این کشور به یک قدرت هسته‌ای طراحی شده بود. از بسیاری جهات، وقایع اخیر را می‌توان به این تصمیم ردیابی کرد. طبق گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، ایران در زمان خروج ترامپ به توافق پایبند بود، و از آن زمان تاکنون تنش‌ها با ایالات متحده و متحدانش، و همچنین برنامه هسته‌ای ایران، تشدید شده است.
دولت بایدن در تلاش برای احیای توافق 2015 ناموفق بود. دولت ترامپ پیش از آغاز حمله اسرائیل در هفته گذشته، فعالانه درگیر مذاکرات با ایران برای یک توافق جدید بود که منجر به خروج تهران از این مذاکرات شد.
اگرچه عملیات اسرائیل تعدادی از دانشمندان هسته‌ای برجسته را کشته است، ویلیامز همچنین تأکید کرد که «دانش را نمی‌توان از بین برد.»
ویلیامز گفت: «به مرور زمان، این تجربه ممکن است ایران را متقاعد کند که بهتر است از NPT خارج شده و به دنبال سلاح هسته‌ای برود، و ممکن است دوستانی داشته باشند که در این مسیر به آن‌ها کمک کنند.» وی افزود که او با دقت گام‌های بعدی روسیه و چین را زیر نظر دارد.
ویلیامز اضافه کرد: «بسیاری از برنامه هسته‌ای ایران از حمایت مستقیم، آموزش یا دانش روسیه و چین نشأت می‌گیرد. و تاکنون، روسیه به وضوح در تمام این مسائل در کنار ایران بوده است. چین کمی میانه‌روتر عمل کرده است، همانطور که معمولاً انجام می‌دهد. اما اگر ایالات متحده مستقیماً درگیر شود، فکر نمی‌کنم بتوانیم روی بی‌تفاوتی مسکو حساب کنیم.»