جنگ ۱۲ روزه بین ایران و اسرائیل که با آتش‌بسی که توسط رئیس‌جمهور آمریکا، دونالد ترامپ، روز دوشنبه اعلام شد به اوج خود رسید، ترس‌هایی را در میان ناظران عدم اشاعه هسته‌ای ایجاد کرده است مبنی بر اینکه ایران ممکن است از پیمان عدم اشاعه (NPT) که بیش از پنج دهه عضو آن بوده است، خارج شود.
روز چهارشنبه، مجلس ایران به تعلیق همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، که جنبه‌ای کلیدی از NPT است، رأی داد. به گزارش خبرگزاری مهر، این لایحه با ۲۲۱ رأی موافق، یک رأی ممتنع و بدون رأی مخالف به تصویب رسید. این لایحه تنها به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اجازه می‌دهد تا با تأیید شورای عالی امنیت ملی ایران، از سایت‌های هسته‌ای بازرسی کند. این قانون برای تبدیل شدن به قانون باید توسط شورای نگهبان ایران تأیید شود.
رضا نجفی، نماینده ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، روز دوشنبه آمریکا را به وارد کردن «ضربه جبران‌ناپذیری» به NPT پس از حملات هوایی آمریکا به تأسیسات هسته‌ای ایران در آخر هفته متهم کرد.
به گزارش بلومبرگ، نجفی روز دوشنبه در حاشیه نشست اضطراری آژانس در وین به خبرنگاران گفت که حملات روز شنبه آمریکا — که تأسیسات غنی‌سازی اورانیوم ایران در اصفهان، نطنز و فردو را هدف قرار داد — «ضربه اساسی و جبران‌ناپذیری به رژیم بین‌المللی عدم اشاعه وارد کرد» و افزود که این حملات «به طور قاطع نشان داد که چارچوب موجود NPT ناکارآمد شده است.»
اظهارات نجفی نشان‌دهنده خشم فزاینده در تهران نه تنها از واشنگتن، بلکه از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است که بازرسی‌ها و نظارت آن از اجزای کلیدی NPT هستند. مقامات ایرانی این آژانس را متهم کرده‌اند که در حفاظت از سایت‌های هسته‌ای غیرنظامی کوتاهی کرده و خود را با منافع غرب همسو کرده است.
NPT چیست؟
این پیمان که در سال ۱۹۶۸ امضا و در سال ۱۹۷۰ لازم‌الاجرا شد، تصریح می‌کند که کشورهای فاقد سلاح هسته‌ای، از جمله ایران، موافقت می‌کنند که به دنبال دستیابی به سلاح هسته‌ای نباشند و در ازای آن حق توسعه انرژی هسته‌ای برای اهداف صلح‌آمیز را داشته باشند. در مقابل، کشورهای دارای سلاح هسته‌ای متعهد به خلع سلاح نهایی و تسهیل همکاری هسته‌ای غیرنظامی تحت نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی می‌شوند.
جاه‌طلبی‌های هسته‌ای ایران به سال ۱۹۵۷ بازمی‌گردد، زمانی که این کشور اولین برنامه هسته‌ای غیرنظامی خود را تحت یک ابتکار حمایت‌شده از سوی آمریکا آغاز کرد. این برنامه در دهه ۱۹۷۰ تحت حکومت شاه تسریع شد، اما پس از انقلاب اسلامی ۱۹۷۹ مختل گشت. در دهه‌های ۱۹۹۰ و اوایل ۲۰۰۰، ایران فعالیت‌های هسته‌ای خود را از سر گرفت و گسترش داد که نگرانی فزاینده آژانس و جامعه بین‌المللی را در مورد ابعاد احتمالی نظامی آن برانگیخت.
ایران NPT را در سال ۱۹۷۰ تصویب کرد و مدت‌ها اصرار داشته است که برنامه هسته‌ای آن کاملاً صلح‌آمیز است. در خاورمیانه، تقریباً تمام کشورها از اعضای NPT هستند، از جمله ایران، مصر، اردن، عربستان سعودی، ترکیه و کشورهای خلیج فارس. تنها استثنا اسرائیل است که هرگز این پیمان را امضا نکرده و به طور گسترده‌ای اعتقاد بر این است که دارای سلاح هسته‌ای است.
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در ۱۲ ژوئن، تنها یک روز قبل از حمله اولیه اسرائیل به ایران، اعلام کرد که ایران تعهدات NPT خود را نقض کرده است. توبیخ آژانس، و سپس حملات اسرائیل و آمریکا، به نظر می‌رسد جدی‌ترین گسست در رابطه ایران با این آژانس در سال‌های اخیر را به همراه داشته است. این گسست می‌تواند تعیین‌کننده اصلی در مشارکت یا عدم مشارکت ایران با NPT باشد.
علی واعظ، مدیر پروژه ایران در گروه بین‌المللی بحران، گفت که ایران به طور فزاینده‌ای آژانس را «همدست در تجاوز اسرائیل علیه برنامه هسته‌ای خود» می‌بیند، که نشان‌دهنده سوءظن‌های دیرینه در تهران است که آژانس توسط اطلاعات غربی و اسرائیلی نفوذ کرده است.
واعظ گفت: «من معتقدم که احتمال بسیار زیادی وجود دارد که آسیب بین ایران و آژانس چیزی نباشد که در کوتاه‌مدت قابل ترمیم باشد.» وی افزود که برای ایران، بازگشت به وضعیت قبل از ۱۳ ژوئن — که در آن آژانس علیرغم اختلافات مداوم نظارت خود را حفظ کرده بود — «بسیار دشوار است که تصور شود.»
واعظ گفت: «اکنون در وضعیتی هستیم که آژانس حتی نمی‌داند خط ذخایر اورانیوم غنی‌شده بالا کجاست، و من تردید جدی در مورد توانایی آژانس برای بازگشت به زودی و حسابرسی آن مواد دارم.» قبل از حملات، تخمین‌ها نشان می‌داد که ایران تقریباً ۴۰۰ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده با خلوص ۶۰ درصد در اختیار دارد که یک گام با سطح ۹۰ درصد (درجه تسلیحاتی) فاصله دارد. با این حال، گزارش‌ها حاکی از آن است که بخش زیادی از این مواد ممکن است پیش از حملات جابه‌جا شده باشند.
گزینه‌های ایران چیست؟
در پی حملات اسرائیل و آمریکا، مقامات ایرانی در حال بررسی گام‌های بعدی خود هستند. روز یکشنبه، عباس گلرو، رئیس کمیسیون سیاست خارجی مجلس ایران، بیانیه‌ای در توییتر منتشر کرد که در آن آمده است تهران حق قانونی دارد که بر اساس ماده X پیمان NPT از این پیمان خارج شود.
After the U.S. strikes three nuclear facilities (Fordo,Natanz, Isfahan), and according to Article X of NPT, the I.R.of IRAN has the legal right to withdraw from the treaty pic.twitter.com/UOQclDSBf6
— ???? ???? (@GolrooAbbas) June 22, 2025
در حالی که هنوز خروج رسمی صورت نگرفته است، مقامات ارشد ایرانی گفته‌اند که مجلس در حال تدوین لایحه‌ای است که می‌تواند روند خروج را آغاز کند؛ روندی که سه ماه طول می‌کشد تا رسمیت یابد. اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت خارجه ایران، در یک کنفرانس مطبوعاتی در روز دوشنبه گذشته، اذعان کرد که بحث‌ها در جریان است اما تأکید کرد که تهران تصمیم نهایی را نگرفته است.
کلسی داونپورت، مدیر سیاست عدم اشاعه در انجمن کنترل تسلیحات، گفت که حملات آمریکا و اسرائیل به تأسیسات تحت پادمان در یک برنامه صلح‌آمیز اعلام‌شده «به طور قابل‌توجهی NPT را تضعیف می‌کند و اعتماد به NPT را به عنوان مکانیزمی برای تضمین برنامه‌های صلح‌آمیز و تأمین امنیت از بین می‌برد.» این حملات می‌تواند به ایران هم یک توجیه قانونی و هم یک انگیزه سیاسی برای کناره‌گیری از این پیمان ارائه دهد.
واعظ افزود که ایران «همین حالا هم بهای» برنامه هسته‌ای خود را پرداخته است و سال‌ها تحریم و اکنون حملات نظامی پیشگیرانه را تحمل کرده است. اگر تحریم‌های ماشه‌ای سازمان ملل (بازگشت خودکار تحریم‌های گذشته که تحت توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ برداشته شده بودند) مجدداً اعمال شوند یا پرونده ایران به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع شود، «آنگاه اساساً چیزی برای از دست دادن ندارد.»
در عین حال، واعظ همچنین خاطرنشان کرد که شرکای ایران، مانند روسیه و چین، که هر دو اعضای دائم شورای امنیت سازمان ملل هستند، ممکن است تلاش کنند تهران را از خروج کامل منصرف کنند، حتی اگر با محدود کردن همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی همدردی داشته باشند. یک قطع ارتباط کامل احتمالاً پادمان‌های مربوط به مواد شکاف‌پذیر ایران را از بین خواهد برد و می‌تواند موجب تشدید بیشتر تنش با ایالات متحده و اسرائیل شود.
این امکان نیز وجود دارد که ایران از تهدید به خروج خود به عنوان اهرمی در میز مذاکره با ایالات متحده استفاده کند و واشنگتن را تحت فشار قرار دهد تا تحریم‌ها را کاهش دهد یا امتیازاتی ارائه دهد تا ایران در چارچوب هسته‌ای باقی بماند.
اگر ایران خارج شود چه؟
خروج ایران از NPT یک تغییر اساسی در رژیم عدم اشاعه جهانی خواهد بود. از زمان کره شمالی، که در سال ۲۰۰۳ خروج خود را اعلام کرد و سپس مجموعه‌ای از آزمایش‌های هسته‌ای را انجام داد، هیچ کشوری از این پیمان خارج نشده است.
اگر تهران مسیر مشابهی را طی کند، از نظر قانونی از بازرسی‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و تعهدات NPT آزاد خواهد شد، اگرچه تحقیقات مربوط به فعالیت‌های هسته‌ای گذشته آن در زمان عضویت در NPT از نظر فنی ادامه خواهد یافت.
واعظ هشدار داد که درگیری اخیر و احتمال خروج ایران می‌تواند سایر کشورها را به بازنگری در بازدارندگی هسته‌ای ترغیب کند. او گفت اگر قدرت‌های هسته‌ای بتوانند بدون پیامد به کشورهای غیرهسته‌ای حمله کنند، ممکن است دیگر کشورها، از جمله قدرت‌های منطقه‌ای مانند عربستان سعودی، مصر یا ترکیه، وضعیت غیرهسته‌ای خود را بازنگری کنند.
واعظ گفت: «این واقعیت که کشورهای دارای سلاح هسته‌ای معتقدند از نوعی مصونیت برخوردارند که به آن‌ها اجازه می‌دهد حاکمیت سایر کشورها را تضعیف کنند، چه روسیه در اوکراین و چه اسرائیل و ایالات متحده در ایران، انگیزه بیشتری را در میان سایر کشورها برای بررسی سلاح‌های هسته‌ای به عنوان آخرین بازدارنده ایجاد می‌کند.»
داونپورت موافق است که «ممکن است یک اثر موجی وجود داشته باشد. من فکر نمی‌کنم بلافاصله شاهد خروج تعداد زیادی از کشورها از NPT باشیم، اما این امر بحث‌های بیشتری را در برخی کشورها در مورد ارزش این پیمان برانگیخته و کشورها با دقت مشاهده خواهند کرد که ایران در صورت خروج با چه پیامدهایی روبرو می‌شود.»
بسیاری از مسائل به نحوه اقدام تهران و پیامدهایی که با آن روبرو می‌شود بستگی خواهد داشت.
داونپورت گفت: «اگر ایران خارج شود و شواهد روشنی از تسلیحات‌سازی وجود داشته باشد»، واکنش جهانی می‌تواند متحدتر باشد و احتمالاً شامل اقدام مجدد شورای امنیت سازمان ملل شود. اما اگر خروج به عنوان اهرم سیاسی یا سیگنال‌دهی در نظر گرفته شود، «می‌تواند شتاب بسیار مورد نیاز را به روند دیپلماتیک تزریق کند تا در دوره سه‌ماهه خروج به توافقی دست یابد که ایران را در NPT نگه دارد و زمینه را برای مذاکرات در مورد یک چارچوب هسته‌ای جامع‌تر فراهم کند.»
این امکان نیز وجود دارد که ایران از NPT خارج شود و تصمیم بگیرد هیچ بازرسی مستقلی را با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مذاکره نکند و مسیری مشابه کره شمالی را در پیش گیرد، که از زمان خروج خود اجازه بازرسی‌های کامل آژانس از تأسیسات هسته‌ای خود را نداده است.
داونپورت گفت: «اگر پس از چنین خروجی، حضوری از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در ایران وجود نداشته باشد، این خطر واقعی وجود دارد که ایران برنامه هسته‌ای خود را بیشتر به زیر زمین برده و تأسیسات خود را پراکنده و مقاوم کند تا دوباره به سمت آستانه سلاح هسته‌ای حرکت کند.»