خلاصه سریع
- اسرائیل دانشمندان هسته‌ای ایران را در حملاتی کشت، از جمله یکی که توسط ایالات متحده به دلیل کار بر روی تسلیحات هسته‌ای تحریم شده بود.
- این عملیات که «نارنیا» نام داشت، با هدف حذف دانشمندانی انجام شد که در ساخت اجزای کلاهک هسته‌ای تجربه داشتند.
- ایران به رغم ترورهای هدفمند، تخصص هسته‌ای خود را از طریق دانشگاه‌ها و زوج‌سازی دانشمندان با دانشجویان حفظ کرده است.
این خلاصه توسط یک ابزار هوش مصنوعی ایجاد شده است که بر اساس متن مقاله بوده و توسط یک ویراستار بررسی شده است. بیشتر بخوانید درباره نحوه استفاده ما از هوش مصنوعی در روزنامه‌نگاری.
هنگامی که حملات اسرائیل به ایران قبل از سپیده‌دم ۱۳ ژوئن آغاز شد، انفجارها خانه‌های برخی از دانشمندان ارشد ایران را ویران کرد و ۹ نفر را که برای دهه‌ها روی برنامه هسته‌ای تهران کار کرده بودند، به کام مرگ کشاند. به گفته افراد مطلع از حملات، هر ۹ نفر در حملاتی تقریباً همزمان کشته شدند تا از پنهان شدن آنها جلوگیری شود.
یازده روز بعد، ساعاتی پیش از اجرایی شدن آتش‌بس با میانجی‌گری ایالات متحده و قطر در روز چهارشنبه، حمله دیگری در شمال ایران، دانشمند دیگری به نام سید صدیقی صابر را به قتل رساند. این خبر توسط رسانه‌های دولتی اسرائیل و ایران گزارش شده است. وی تنها چند هفته پیش توسط ایالات متحده به دلیل فعالیت‌های مرتبط با تسلیحات هسته‌ای‌اش تحریم شده بود.
این حمله به دانشمندان از نظر طراحانش چنان شگفت‌انگیز بود که آن را «عملیات نارنیا» نامیدند، که اشاره به مجموعه داستانی تخیلی سی. اس. لوئیس دارد.
این ترورها اوج ۱۵ سال تلاش برای نابودی یکی از ارزشمندترین دارایی‌های ایران بود: کادر ارشد دانشمندانی که روی یک برنامه مخفی مرتبط با تسلیحات هسته‌ای کار می‌کردند و ایران حداقل تا سال ۲۰۰۳ آن را دنبال کرده بود. اسرائیل از آن زمان به دقت این دانشمندان را رصد کرده است.
در حالی که ایالات متحده و اسرائیل در تلاشند تا میزان خسارات وارده به سایت‌های اصلی هسته‌ای ایران را ارزیابی کنند، بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، ادعا کرده است که این ترورها برنامه هسته‌ای ایران را سال‌ها به عقب انداخته است.
مقامات سابق و کارشناسان می‌گویند حملات علیه دانشمندان ضربه قدرتمندی به توانایی ایران برای حرکت به سمت بمب هسته‌ای پس از درگیری وارد کرده است. اکثر افراد کشته شده، در مجموع حداقل ۱۱ نفر تا زمان اجرایی شدن آتش‌بس در روز چهارشنبه، تجربه عملی در آزمایش و ساخت اجزای کلاهک هسته‌ای، مانند سیستم‌های انفجار، مواد منفجره قوی و منابع نوترونی که واکنش زنجیره‌ای را آغاز می‌کنند، داشتند.
اریک بروئر، مدیر سابق امنیت ملی ایالات متحده در زمینه مبارزه با اشاعه، گفت: «کاهش تدریجی این تخصص، به ویژه اگر قصد واقعی برای ساخت بمب را نداشته باشید، یک موضوع است و زمان برای جایگزینی آنها وجود دارد.» وی افزود: «اما اگر در میانه تلاش برای ساخت بمب باشید یا آن را به عنوان یک گزینه بالقوه در آینده نزدیک ببینید، آنگاه تأثیر بیشتری خواهد داشت.»
ایران بخش زیادی از این تخصص را حفظ کرده و به نسل جدیدی از دانشمندان منتقل کرده است. این کشور همواره داشتن قصد ساخت بمب را رد کرده و برنامه هسته‌ای خود را صلح‌آمیز دانسته است.
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی سازمان ملل اعلام کرده که ایران تا سال ۲۰۰۳ برنامه‌ای مرتبط با تسلیحات هسته‌ای به نام «پروژه آماد» داشته است. مقامات اسرائیلی و غربی می‌گویند که کار ایران بر روی تسلیحات هسته‌ای از آن زمان به شکلی پراکنده‌تر ادامه یافته است و ایران را در فاصله چند ماه از توانایی ساخت بمب قرار داده است. اما بخش عمده این کار به مطالعات و مدل‌سازی کامپیوتری محدود شده است، که همواره به دقت طراحی شده‌اند تا به عنوان کارهای نظامی متعارف قابل توجیه باشند.
یک هفته پس از حملات ۱۳ ژوئن، اسرائیل از یک پهپاد برای کشتن دانشمند دیگری استفاده کرد که قرار بود در یک خانه امن در تهران نگهداری شود. نام این شخص فاش نشده است. اسرائیل همچنین هفته گذشته اعلام کرد که مقر مرکزی سازمان پژوهش‌های نوین دفاعی (سپند)، سازمان جانشین آماد، در تهران را بمباران کرده است.
این حملات هوایی مرگبار، اولین حملات هدفمند به دانشمندان هسته‌ای ایران از سال ۲۰۲۰ بود که محسن فخری‌زاده با یک سلاح کنترل از راه دور کشته شد. اسرائیل هرگز نقش خود در مرگ پنج دانشمند ایرانی بین سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰ را انکار یا تأیید نکرده است.
رسانه‌های دولتی ایران اعلام کردند که روز شنبه هزاران نفر در مراسم تشییع جنازه دانشمندان و دیگر چهره‌های برجسته ایرانی که در جریان این درگیری کشته شدند، شرکت کردند. خبرگزاری نیمه‌رسمی فارس نیوز گزارش داد که برخی از تابوت‌ها حامل اعضای خانواده دانشمندان بودند. اسرائیل در مورد اینکه آیا اعضای خانواده نیز در حملات هدفمند به دانشمندان کشته شده‌اند یا خیر، اظهار نظری نکرده است.
اسرائیل گفته است که اقداماتش ایران را از عبور از آستانه دستیابی به سلاح هسته‌ای باز داشته است.
به گفته دیوید آلبرایت، رئیس موسسه علوم و امنیت بین‌الملل، از مهمترین اهداف، فریدون عباسی دوانی، رئیس سابق سازمان انرژی اتمی ایران و یکی از بنیانگذاران فعالیت‌های مرتبط با تسلیحات هسته‌ای ایران بود. عباسی دوانی مدیر و مشاور ارشد برنامه آماد بود و کار علمی وی بر توسعه آغازگرهای نوترونی متمرکز بود که نوترون‌ها را به هسته یک سلاح شلیک می‌کنند تا یک واکنش زنجیره‌ای را آغاز کنند.
عباسی دوانی در سال ۲۰۱۰ در همان روزی که دانشمند هسته‌ای دیگری از ایران کشته شد، از یک سوءقصد با بمب‌گذاری در خودرو جان سالم به در برد. وی در مصاحبه تلویزیونی اخیر خود گفت که ایران تمام دانش لازم برای ساخت بمب هسته‌ای را در اختیار دارد. او گفت: «اگر به من بگویند بمب بسازم، آن را خواهم ساخت.»
یکی دیگر از دانشمندان کشته شده، محمد مهدی ترانچی بود که به گفته وزارت خزانه‌داری ایالات متحده، ریاست واحدی را زیر نظر فخری‌زاده بر عهده داشت که بر مواد منفجره قوی، مورد نیاز برای انفجار یک سلاح هسته‌ای، تمرکز داشت. رونن سلیمان، تحلیلگر امنیتی اسرائیلی، گفت که او بعداً استاد گروه فیزیک دانشگاه معتبر شهید بهشتی تهران شد، جایی که تعداد زیادی از دانشمندان هسته‌ای، از جمله عباسی دوانی، در آنجا مشغول به کار بودند.
یکی از آخرین اهداف، سید صدیقی صابر، رئیس گروه کلیدی شهید کریمی بود که پروژه‌های مرتبط با مواد منفجره را برای برنامه سازمان پژوهش‌های نوین دفاعی (سپند) اداره می‌کند. سخنگوی ارتش اسرائیل از نام بردن از شخص کشته شده خودداری کرد.
وزارت خزانه‌داری ایالات متحده در تاریخ ۱۲ مه، هنگام تحریم وی، گفت: «صدیقی صابر با پروژه‌هایی از جمله تحقیق و آزمایش قابل کاربرد برای توسعه دستگاه‌های انفجاری هسته‌ای مرتبط است.»
عباسی دوانی و ترانچی نیز به همراه دیگران به دلیل فعالیت‌های مرتبط با هسته‌ای خود توسط ایالات متحده تحریم شده بودند. همچنین دانشگاه شهید بهشتی نیز تحریم شده بود.
آندریا استریکر، پژوهشگر بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها، یک اتاق فکر در واشنگتن، گفت که ترورهای هدفمند اسرائیل «نخبه‌فکر دانشمندان هسته‌ای» را از بین برد و «ضربه بزرگی به توانایی ایران برای استفاده از افرادی که تجربه گذشته و احتمالاً جاری در ساخت اجزای خاص تسلیحات هسته‌ای دارند» وارد کرد.
با این حال، برخی دیگر سیستمی پیچیده را توصیف می‌کنند که ایران برای حفظ و پیشبرد تخصص تسلیحات هسته‌ای خود توسعه داده بود. این سیستم به برنامه هسته‌ای ایران اجازه داده است تا حتی با وجود کشته شدن دانشمندان ارشدش، پیشرفت کند.
ایران سال‌ها یک آرشیو هسته‌ای داشت که تمام کارهایی را که قبل از سال ۲۰۰۳ انجام داده بود و همچنین برنامه‌های آینده تهران را با جزئیات نشان می‌داد. این آرشیو در سال ۲۰۱۸ توسط کماندوهای اسرائیلی کشف و غارت شد. ایران تجهیزات قدیمی مرتبط با تسلیحات هسته‌ای، از جمله اورانیوم غنی شده اعلام نشده، را در نزدیکی همان آرشیو نگهداری می‌کرد. این تجهیزات در سال ۲۰۱۸ پراکنده شد و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی سازمان ملل از آن زمان تاکنون در مورد مقصد آنها خواستار پاسخ است.
به گفته سلیمان، ایران طی دو دهه گذشته از دانشگاه‌هایی مانند شهید بهشتی، دانشگاه صنعتی شریف و دانشگاه مالک اشتر برای حفظ تخصص تسلیحات هسته‌ای خود استفاده کرده است.
سلیمان گفت: در این دانشگاه‌ها، ایران اغلب دانشمندان هسته‌ای خود را با دانشجویان جوان‌تر در آزمایش‌ها و مطالعات دیگر همراه می‌کند. دو تن از دانشمندانی که در ۱۳ ژوئن کشته شدند، احمدرضا ذوالفقاری و عبدالحمید منوچهر، مقاله‌ای را در ژوئن ۲۰۲۴ در نشریه «آنالز آف نوکلیر انرژی» منتشر کردند که با استفاده از مدل‌سازی پیشرفته کامپیوتری، نحوه رفتار منابع نوترونی در یک واکنش زنجیره‌ای را نشان می‌داد.
این اطلاعات می‌تواند برای اهداف غیرنظامی، مانند ساخت یک راکتور هسته‌ای، یا برای کمک به آغاز یک واکنش زنجیره‌ای در یک سلاح هسته‌ای استفاده شود.
سلیمان گفت: «اساتیدی وجود دارند که به دانشمندان جوان‌تر آموزش می‌دهند... تا وارد قلب برنامه هسته‌ای ایران شوند.»
برای ارتباط با لارنس نورمن به [email protected] و با داو لیبر به [email protected] ایمیل بفرستید.