آنکارا — جنگ اسرائیل و ایران فرصتی به آنکارا و تهران داد تا رقابت خود را علناً کنار بگذارند، اما این آرامش ممکن است دوام نیاورد؛ زیرا ایرانِ تضعیف‌شده می‌تواند به ترکیه فضایی برای پیشبرد برنامه‌های خود بدهد و رقابت دیرینه آنها در منطقه را تشدید کند.
علی‌رغم کاهش موقتی تنش‌ها، رقابت زیربنایی بین ترکیه و ایران عمیقاً ریشه‌دار است که تحت‌تأثیر دهه‌ها بلندپروازی‌های رقیب برای سلطه منطقه‌ای در سیاست، امنیت و مزیت‌های اقتصادی شکل گرفته است.
شکست‌های نظامی ایران در برابر اسرائیل و ایالات متحده فرصتی برای ترکیه فراهم کرده تا اهداف راهبردی خود را، به‌ویژه در صحنه‌های کلیدی عراق، سوریه و قفقاز جنوبی، پیش ببرد؛ اما انعطاف‌پذیری تهران و توانایی آن در استفاده از شبکه‌های نیابتی می‌تواند موانعی بر سر راه آنکارا باشد.
رقابتی به قدمت چند نسل
با وجود دهه‌ها روابط تجاری نسبتاً باثبات، ترکیه عمدتاً سنی‌مذهب و ایران عمدتاً شیعه‌مذهب، مدت‌هاست درگیر رقابتی ژئوپلیتیکی هستند.
علی واعظ، مدیر پروژه ایران و مشاور ارشد رئیس گروه بین‌المللی بحران، به المانیتور گفت: "همیشه بحث بر سر این بوده است که چه کسی قدرت مسلط‌تر در منطقه بین دریای مدیترانه و رود فرات است. این صحنه رقابت بین دو طرف، به معنای واقعی کلمه برای چند نسل بوده است."
آنکارا از دیرباز با سوءظن به جاه‌طلبی‌های منطقه‌ای تهران نگریسته است، به‌ویژه استفاده آن از گروه‌های نیابتی برای گسترش نفوذ خود در عراق، سوریه و فراتر از آن.
این رقابت پس از اوایل دهه ۲۰۱۰ تشدید شد، زمانی که ترکیه تحت ریاست‌جمهوری رجب طیب اردوغان، شروع به پیگیری سیاست‌های منطقه‌ای جاه‌طلبانه‌تری کرد و به حامی پرصدا در قیام‌های مردمی علیه رژیم‌های اقتدارگرا در منطقه تبدیل شد. در این راستا، ترکیه به عنوان حامی اصلی گروه‌های مسلح مخالف در سوریه که علیه دولت بشار اسد، مورد حمایت ایران، می‌جنگیدند، ظاهر شد.
یکی از پایین‌ترین نقاط تنش بر سر سوریه پس از سرنگونی سلسله اسد در اواخر دسامبر ۲۰۲۴ رخ داد. در یک توبیخ عمومی نادر تهران، هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه، ایران را به حمایت از گروه‌های مسلط کرد سوری در شمال سوریه متهم کرد که آنکارا آنها را تهدیدی برای امنیت ملی می‌داند.
فیدان با هشداری غیرمستقیم گفت: "اگر نمی‌خواهید پنجره‌هایتان با سنگ شکسته شود، نباید به پنجره دیگران سنگ بزنید." تهران با اعتراض دیپلماتیک رسمی به اظهارات فیدان پاسخ داد.
حمله اسرائیل به ایران که در ۱۳ ژوئن آغاز شد و جنگ ۱۲ روزه پس از آن، باعث تغییر در آنکارا شد که اسرائیل را محکوم و از حق ایران برای دفاع از خود حمایت کرد.
تحلیلگران بر این باورند که وضعیت تضعیف‌شده تهران پس از جنگ – که با فروپاشی پدافند هوایی آن، حملات آمریکا به تأسیسات هسته‌ای و کاهش زرادخانه موشکی آن مشخص شد – می‌تواند فضایی برای آنکارا فراهم کند تا دستور کار منطقه‌ای خود را پیش ببرد.
گرگوری برو، تحلیلگر ارشد گروه اوراسیا، به المانیتور گفت: "ایران باید اهداف سیاست خارجی خود را اولویت‌بندی کند. این کشور باید منابع بیشتری را برای تقویت امنیت داخلی و بازسازی برنامه‌های موشکی و هسته‌ای خود اختصاص دهد."
با این حال، فرصت ظاهری آنکارا، خطر شعله‌ور شدن مجدد تنش‌های ایران و ترکیه را نیز در پی دارد.
کابوس‌های بالقوه
عراق یکی از محتمل‌ترین نقاط درگیری در تعادل متغیر بین ایران و ترکیه است. هر دو کشور برای نفوذ در بغداد رقابت می‌کنند، و ترکیه در دو سال گذشته، در دوران نخست‌وزیری محمد شیاع السودانی، همکاری خود را به طور قابل‌توجهی عمیق‌تر کرده است.
با این حال، با وجود مشارکت فزاینده ترکیه، ایران همچنان در مورد عراق دست بالا را دارد، که با حدود دو دهه روابط سیاسی نزدیک و شبکه گسترده‌ای از شبه‌نظامیان شیعه پس از سرنگونی صدام حسین در سال ۲۰۰۳ تقویت شده است.
برو گفت: "عراق یک اولویت امنیتی باقی خواهد ماند، و ایران متحدان خود را در آنجا رها نخواهد کرد، اگرچه ممکن است منابع کمتری را برای حمایت از آنها اختصاص دهد."
گسترش ردپای ترکیه در عراق در چندین جبهه با ایران در تضاد است، از جمله تلاش آنکارا برای نزدیک‌تر کردن بغداد و دمشق، ابتکاری که تهران با شک و تردید به آن می‌نگرد.
بلگای دومان، تحلیلگر مستقل ترک که به طور گسترده در مورد روابط عراق و ترکیه کار می‌کند، گفت: "ایران ممکن است از تلاش‌ها برای تقویت روابط بین ترکیه، عراق و سوریه استقبال نکند."
سودانی در ۱۶ آوریل با احمد الشراع، رئیس‌جمهور سوریه، در دوحه دیدار کرد که اولین برخورد عمومی بین این دو از زمان برکناری اسد بود. روابط نزدیک‌تر بین بغداد و دمشق تهدید می‌کند که نفوذ منطقه‌ای تهران را با تقویت روابط اعراب به حاشیه ببرد. تحت حکومت اسد، دمشق بخشی از به اصطلاح هلال شیعی بود که ایران را به متحدان شیعه خود در عراق، سوریه و لبنان متصل می‌کرد. الشراع، که گروه شبه‌نظامی سنی اسلام‌گرای هیئت تحریر الشام را در سرنگونی اسد رهبری کرد، بیشتر بر بازسازی روابط با کشورهای عربی تمرکز دارد.
کریدورهای پرریسک
یکی دیگر از منابع تنش بین ایران و ترکیه، تلاش آنکارا برای توسعه کریدورهای حمل‌ونقل راهبردی در عراق و قفقاز جنوبی است که پتانسیل تغییر مسیرهای تجاری منطقه‌ای را دارند.
پروژه ۲۰ میلیارد دلاری "جاده توسعه" در عراق، یک کریدور زیرساختی گسترده، با هدف اتصال استان جنوبی بصره عراق به ترکیه با ۱۲۷۵ کیلومتر جاده و راه‌آهن است. این پروژه از حمایت قطر و امارات متحده عربی برخوردار است.
دومان افزود: "بعید است ایران از روندی که در آن ترکیه نفوذ اقتصادی خود را افزایش می‌دهد، راضی باشد."
کریدور زنگزور، یک آرمان استراتژیک دیرینه مشترک بین ترکیه و آذربایجان، یکی دیگر از نقاط درگیری در رقابت آنکارا با تهران است. این مسیر حمل‌ونقل آذربایجان را از طریق سیونیک، جنوبی‌ترین استان ارمنستان، به نخجوان، منطقه جدا افتاده آن در مرز ترکیه، متصل می‌کند.
در صورت تأسیس، این کریدور ارتباط زمینی ایران با ارمنستان، یک مسیر تجاری حیاتی، را قطع خواهد کرد و همچنین ترکیه را در یک نقطه گلوگاهی استراتژیک قرار می‌دهد که مسیرهای تجاری زمینی از ترکیه به آسیای مرکزی و چین را کنترل می‌کند.
واعظ در مورد رهبری در تهران گفت: "آنها از ظهور یک کمان ترک‌تبار در شمال خود می‌ترسند. و این بزرگترین ترس ایران است."
ارمنستان مدت‌هاست که با این کریدور مخالفت کرده است، اما شتاب اخیر در مذاکرات صلح ارمنستان-آذربایجان، گمانه‌زنی‌ها را افزایش داده است که ارمنستان ممکن است در نهایت موضع خود را نرم کند.
کارت وحشی کُرد
به گفته واعظ، اگر ترکیه کریدور زنگزور را پیش ببرد، ایران نیز بدون اهرم فشار نیست.
واعظ گفت: اگر ترکیه این لحظه آسیب‌پذیری ایران را فرصتی برای ایجاد کریدور زنگزور ببیند، "ایران ممکن است کارت کردها را به عنوان کارتی که می‌تواند علیه ترکیه بازی کند، ببیند."
هر دو ترکیه و ایران جدایی‌طلبی کُردی را تهدیدی برای تمامیت ارضی خود می‌دانند، اما این امر هرگز مانع از آن نشده است که هر یک، جمعیت کُرد طرف مقابل را در مواقعی که به نفع منافعشان بوده است، مورد سوءاستفاده قرار دهند.
آنکارا مدت‌هاست که تهران را به دلیل عدم همکاری کافی علیه حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک) و گاهی هماهنگی با شبه‌نظامیان وابسته به پ‌ک‌ک، به‌ویژه در شنگال عراق، زمانی که اقدامات آنها با منافع ایران همسو بوده اما با ترکیه مغایرت داشته، مورد انتقاد قرار داده است.
پ‌ک‌ک بیش از چهار دهه برای خودمختاری کُردها در ترکیه می‌جنگید، اما در ماه مه پایان مبارزه مسلحانه خود را اعلام کرد.
روند صلح جاری بین آنکارا و پ‌ک‌ک، که در اوایل هفته جاری شاهد آغاز نمادین خلع سلاح این گروه شبه‌نظامی بود، در صورت خرابکاری ایران ممکن است به خطر بیفتد.
با این حال، پس از جنگ اخیر، رژیم ایران، نگران مداخلات خارجی که ضعف کنونی آن را در داخل و خارج از کشور به استثمار می‌کشند، ممکن است بیشتر از گذشته مایل به همکاری با ترکیه باشد.
واعظ توضیح داد: "تصور ایران این است که بخش بزرگی از دستور کار اسرائیل بی‌ثبات کردن رژیم و سوق دادن کشور به یک جنگ داخلی بر اساس خطوط گسست قومی-مذهبی بوده است."