با نزدیک شدن به ضرب‌الاجل ماه اکتبر برای احتمال بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران، قدرت‌های اروپایی در حال سیگنال‌دهی هستند که ممکن است از مکانیزم «ماشه» شورای امنیت سازمان ملل استفاده کنند — بندی از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) سال ۲۰۱۵. ایران نیز تهدید به پاسخگویی کرده است.
پس از پایان جنگ ۱۲ روزه ایران و اسرائیل با آتش‌بس در اواخر ماه گذشته، ژان-نوئل باروت، وزیر امور خارجه فرانسه گفت که فرانسه همچنان می‌تواند «تحریم‌های جامع تسلیحاتی، تجهیزات هسته‌ای و بخش‌های بانکی و بیمه در ایران را که ۱۰ سال پیش برداشته شده بودند، دوباره اعمال کند». باروت مکانیزم ماشه را «اهرمی قدرتمند» خواند. یک منبع دیپلماتیک فرانسوی هفته گذشته به رویترز گفت که قدرت‌های اروپایی به دنبال فعال‌سازی مجدد تحریم‌های سازمان ملل خواهند بود اگر توافق هسته‌ای جدید با ایران منافع امنیتی اروپا را تضمین نکند.
روز دوشنبه، اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران، گفت که «تهدید به استفاده از مکانیزم ماشه فاقد مبنای حقوقی و سیاسی است و با پاسخ مناسب و متناسب از سوی جمهوری اسلامی ایران مواجه خواهد شد». وی طرف‌های اروپایی — بریتانیا، فرانسه و آلمان، که به گروه E3 نیز شناخته می‌شوند — را به نقض تعهدات خود ذیل برجام متهم کرد، توافقی که پرزیدنت دونالد ترامپ در دوره اول ریاست‌جمهوری خود از آن خارج شد.
این گمانه‌زنی‌ها درباره مکانیزم ماشه تنها چند هفته پس از آن مطرح می‌شود که ایران اعلام کرد همکاری خود با نهاد نظارتی هسته‌ای سازمان ملل، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، را پس از جنگ ۱۲ روزه در ماه ژوئن که شاهد حملات اسرائیل و آمریکا به تأسیسات هسته‌ای ایران بود، به حالت تعلیق درآورده است.
مکانیزم ماشه چیست؟
برجام، که در سال ۲۰۱۵ بین ایران و گروه ۱+۵ (آمریکا، بریتانیا، فرانسه، روسیه، چین و آلمان) امضا شد، یک فرآیند مرحله‌ای از لغو تحریم‌ها در ازای محدودیت‌هایی بر برنامه هسته‌ای ایران را تعیین کرد. این توافق که در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد گنجانده شده است، مکانیزم ماشه را نیز برقرار کرد که به هر کشور عضو برجام اجازه می‌دهد در صورت عدم پایبندی ایران به توافق، تحریم‌ها را دوباره اعمال کند. اگرچه این مکانیزم به عنوان یک عامل بازدارنده طراحی شده بود، اما به ابزاری برای اهرم فشار نیز تبدیل شده است، زیرا قدرت‌های غربی به دنبال مذاکره مجدد درباره توافق هسته‌ای با ایران هستند.
با این حال، بند ماشه در تاریخ ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵، یعنی ۱۰ سال پس از لازم‌الاجرا شدن برجام، منقضی می‌شود.
هر کشور عضو فعلی برجام می‌تواند شکایتی مبنی بر عدم پایبندی علیه ایران را به یک هیئت حل اختلاف سازمان ملل ارائه دهد. پس از ارائه چنین شکایتی، یک پنجره ۳۰ روزه باز می‌شود که طی آن شورای امنیت ۱۵ عضوی باید درباره قطعنامه‌ای برای ادامه لغو تحریم‌ها رأی‌گیری کند. این قطعنامه به حمایت مثبت حداقل ۹ عضو شورای امنیت و عدم وتو از سوی پنج عضو دائم شورا — چین، فرانسه، روسیه، بریتانیا و آمریکا — نیاز دارد.
اگر شورای امنیت نتواند این قطعنامه را تصویب کند، تمامی تحریم‌های سازمان ملل که تحت برجام لغو شده بودند، به طور خودکار دوباره اعمال می‌شوند. این همان چیزی است که به این مکانیزم ویژگی «خودکار» بودن را می‌دهد: مگر اینکه شورای امنیت با ادامه لغو تحریم‌ها موافقت کند، نتیجه پیش‌فرض بازگشت به رژیم تحریم‌های سازمان ملل قبل از سال ۲۰۱۵ است.
ساختار فرآیند ماشه عملاً به این معنی است که اعضای دائم شورای امنیت نمی‌توانند مانع از بازگرداندن تحریم‌ها پس از فعال شدن این فرآیند شوند.
از آنجا که دولت ترامپ در سال ۲۰۱۸ از این توافق خارج شد، آمریکا دیگر نمی‌تواند مکانیزم ماشه را فعال کند. در سال ۲۰۲۰، دولت ترامپ تلاش کرد تا به طور یک‌جانبه مکانیزم ماشه را فعال کند، اما تمامی طرف‌های دیگر توافق و تقریباً تمامی اعضای شورای امنیت اقدام آمریکا را نامشروع دانستند و رد کردند.
با وجود این، واشنگتن همچنان می‌تواند نقشی پشت پرده ایفا کند و کشورهای اروپایی را به آغاز فرآیند ماشه تشویق کند. به نظر می‌رسد آمریکا در حال پیگیری مذاکرات غیرمستقیم با ایران است، اما مکانیزم ماشه همچنان یک برگ برنده برای آمریکا در مذاکرات باقی می‌ماند. ترامپ همچنین با فشار داخلی برای افزایش تحریم‌ها روبرو است: در ماه فوریه، سناتور آمریکایی پیت ریکتس (جمهوری‌خواه از نبراسکا)، به همراه نمایندگان مجلس آمریکا کلودیا تنی (جمهوری‌خواه از نیویورک) و جاش گاتهایمر (دموکرات از نیوجرسی)، قطعنامه‌ای دوحزبی را ارائه کردند که از بریتانیا، فرانسه و آلمان می‌خواست مکانیزم ماشه را قبل از ضرب‌الاجل اکتبر فعال کنند.
چه تحریم‌هایی در میز مذاکره هستند؟
اگر مکانیزم ماشه فعال شود، تمامی تحریم‌های سازمان ملل که قبلاً علیه ایران اعمال شده بودند، دوباره اعمال خواهند شد. این تحریم‌ها شامل تحریم عمومی تسلیحاتی علیه ایران؛ ممنوعیت غنی‌سازی اورانیوم ایران؛ تحریم انتقال فناوری‌های موشکی بالستیک، از جمله مواردی که شامل قابلیت‌های هسته‌ای می‌شود، به ایران؛ مسدود کردن دارایی‌ها در سطح جهانی؛ و ممنوعیت‌های هدفمند سفر علیه تقریباً ۱۰۰ فرد و نهاد ایرانی می‌شود.
کشورهایی که تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران را نقض کنند، با پیامدهای دیپلماتیک و مجازات‌های احتمالی اعمال شده توسط نهادهای نظارتی شورای امنیت سازمان ملل مواجه خواهند شد. علاوه بر این، کشورهای منفرد مانند آمریکا می‌توانند تحریم‌های ثانویه را بر ناقضان اعمال کنند.
اما ایران دوستانی نیز در شورای امنیت دارد — برجسته‌ترین آنها روسیه و چین که ممکن است به دنبال غیرقانونی جلوه دادن هرگونه اقدام اروپایی برای فعال‌سازی مکانیزم ماشه باشند. اما با توجه به ماهیت مکانیزم ماشه، توانایی آنها برای جلوگیری از بازگرداندن تحریم‌ها بسیار محدود است.
مذاکرات هسته‌ای
در ماه‌های آینده، تصمیم برای فعال‌سازی مکانیزم ماشه به احتمال زیاد به پیشرفت مذاکرات هسته‌ای بستگی خواهد داشت. در حال حاضر، این گفتگوها در بن‌بست قرار دارند. آخرین دور مذاکرات غیرمستقیم بین آمریکا و ایران، با میانجیگری عمان، در ماه ژوئن پس از حملات هوایی اسرائیل به ایران به پایان رسید.
ترامپ گفته است که مذاکرات به زودی از سر گرفته خواهد شد، و اگرچه عراقچی روز شنبه گفت که ایران در حال «بررسی» جزئیات احتمالی از سرگیری مذاکرات است، اما به گفته وزارت امور خارجه ایران، هیچ تاریخ یا مکانی تعیین نشده است.
روز دوشنبه، علی‌اکبر ولایتی، مشاور ارشد رهبر ایران، گفت: «اگر مذاکرات مشروط به توقف غنی‌سازی باشد، قطعاً چنین مذاکراتی صورت نخواهد گرفت.»
همانطور که خبرنگار المانیتور در تهران در روزهای اخیر گزارش داد، لفاظی‌های ایران پیرامون برنامه هسته‌ای خود از زمان جنگ با اسرائیل به طور فزاینده‌ای مبهم شده است — که نشان‌دهنده شکاف رو به رشد در این کشور بین تندروهایی که به دنبال تسلیحات هسته‌ای هستند و میانه‌روهایی که به دنبال باز نگه داشتن کانال‌های دیپلماتیک هستند، می‌باشد.
برای پایتخت‌های اروپایی و واشنگتن، تهدید به بازگرداندن تحریم‌های چندجانبه به عنوان اهرمی هم برای جلوگیری از تشدید بیشتر هسته‌ای ایران و هم برای وادار کردن ایران به تعامل دیپلماتیک مجدد عمل می‌کند. نگه‌داشتن گزینه ماشه بر روی میز ممکن است کمتر درباره فعال‌سازی قریب‌الوقوع باشد و بیشتر درباره تقویت دست آنها قبل از مذاکرات هسته‌ای باشد.