تهران — همزمان با فراگیر شدن موج گرمای سوزان در ایران، این کشور به عمق بحرانی زیست‌محیطی و زیرساختی فرو می‌رود؛ بحرانی که با قطعی بی‌سابقه برق، کمبود آب و فروپاشی اعتماد عمومی، به یک طوفان تمام‌عیار تبدیل شده است.
از تهران تا خوزستان، شیرهای آب به آرامی خشک می‌شوند، برق روزانه برای چندین ساعت قطع است و کسب‌وکارها برای سرپا ماندن تقلا می‌کنند.
حداقل ۱۸ استان از ۳۱ استان کشور، روز چهارشنبه به دلیل کمبود انرژی و گرمای شدید مجبور به تعطیلی کامل یا جزئی خواهند شد.
فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت، روز سه‌شنبه به این بحران اذعان کرد و اظهار داشت که تعطیلی‌ها "در صورت لزوم" برای صرفه‌جویی در آب و برق ممکن است ادامه یابد. اما در شبکه‌های اجتماعی، بسیاری از شهروندان این اقدامات اضطراری را نه نشانه‌ای از برنامه‌ریزی، بلکه نمادی از وحشت در سیستمی از قبل "شکسته" می‌دانستند.
دمای هوا در برخی شهرها، از جمله شوش در جنوب غرب، از ۵۲ درجه سانتی‌گراد (۱۲۵.۶ درجه فارنهایت) فراتر رفته است که منجر به هشدارهای آب و هوایی سطح قرمز و سرخوردگی گسترده در میان مردمی شده است که سال‌هاست با مشکلات اقتصادی دست و پنجه نرم می‌کنند.
در تهران، مقامات پیشتر فشار آب را در بخش عمده‌ای از پایتخت کاهش داده و از ساکنان ساختمان‌های چند طبقه خواسته‌اند تا مخازن آب خود را نصب کنند.
عباس علی‌آبادی، وزیر نیرو ایران، در بیانیه‌ای صریح گفت: "آب نیست"، و خاطرنشان کرد که دولت چاره‌ای جز جیره‌بندی آب و مدیریت تقاضا ندارد.
با فرارسیدن شب سه‌شنبه، ویدئوهایی در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد که گروهی از ساکنان شهر سبزوار در شمال شرق را نشان می‌داد که در مقابل دفتر فرمانداری تجمع کرده و به قطعی‌های مکرر برق و آب اعتراض می‌کنند. معترضان از دیگران خواستند که تسلیم ترس نشوند و اعلام کردند: "ما در این با هم متحدیم." گزارش‌های تأیید نشده نیز حاکی از شلیک گاز اشک‌آور توسط نیروهای امنیتی برای متفرق کردن جمعیت بود.
بر اساس آخرین داده‌های رسمی، پایتخت بدترین کمبود آب خود را در یک قرن اخیر تجربه می‌کند، با ذخایر سدهای حیاتی مانند امیرکبیر، طالقان و لتیان در سطوح نگران‌کننده‌ای پایین. خبرگزاری تسنیم گزارش داد که تهران در همین ماه، تنها در چهار روز، بیش از ۱۲ میلیون متر مکعب آب ذخیره شده را از دست داده است.
میزان بارندگی ملی نسبت به سال میانگین ۴۰ درصد کاهش یافته است. در استان سیستان و بلوچستان در جنوب شرق، این کمبود حتی شدیدتر است و طی یک سال گذشته ۸۴ درصد کاهش نشان می‌دهد.
بحران با تخلیه طولانی‌مدت ذخایر آب‌های زیرزمینی تشدید می‌شود. کارشناسان در کشور کسری ملی بیش از ۱۴۰ میلیارد متر مکعب را تخمین زده‌اند، در حالی که برخی از آبخوان‌ها نزدیک به فروپاشی هستند.
بحران آب فعلی به پنج سال متوالی خشکسالی و آنچه دانشمندان کمترین سطح بارش در شش دهه اخیر می‌خوانند، مرتبط است.
اما علل طبیعی تنها بخشی از داستان را روایت می‌کنند.
دهه‌ها سوءمدیریت
بحران آب ایران پدیده‌ای جدید نیست. حفر بی‌رویه چاه، آبیاری ناکارآمد و پروژه‌های سدسازی بحث‌برانگیز، کشور را به لبه پرتگاه کشانده است.
عیسی کلانتری، رئیس سابق سازمان محیط زیست، این هفته در مصاحبه‌ای هشدار داد که ایران "پیش از این وارد منطقه قرمز شده است" و خطاهای تاریخی را مقصر این فاجعه دانست. او گفت: "پروژه‌های توسعه‌ای، محدودیت‌های زیست‌محیطی را نادیده گرفتند. بدون اصلاحات، فروپاشی اجتناب‌ناپذیر است."
کشاورزی بخش عمده‌ای از آب ایران را مصرف می‌کند که بیشتر آن از طریق تکنیک‌های منسوخ آبیاری غرقابی است. فشار دیرینه دولت برای خودکفایی کشاورزی در مناطق خشک، تنها به این فشار افزوده است که با پروژه‌های انتقال آب، برخی مناطق را از آب محروم کرده تا به نفع مناطق دیگری باشد که صنایع آب‌برتری دارند.
با کاهش ذخایر آب، تولید برق نیز به شدت کاهش یافته است، روندی که در سال گذشته وخیم‌تر شده و نیروگاه‌های برق آبی، که زمانی منبع اصلی برق بودند، کمتر از ظرفیت کار می‌کنند.
بارگذاری بیش از حد شبکه منجر به قطعی‌های چرخشی برق در ده‌ها شهر شده که مناطق صنعتی و حتی رسانه‌ها را تحت تأثیر قرار داده است. روز سه‌شنبه، روزنامه هم‌میهن، حامی اصلاحات، در کانال تلگرام خود اعلام کرد که پس از قطع برق به مدت بیش از هشت ساعت، قادر به انتشار نسخه چاپی نبوده است.
این روزنامه در گزارشی دیگر این هفته که از یک منطقه صنعتی در نزدیکی تهران تهیه شده بود، نوشت: "قطعی‌های برق به یک وضعیت عادی جدید در زندگی همه ما تبدیل شده است، اما کارگاه‌هایی وجود دارند که هر ساعت بدون برق باعث زیان‌های هنگفت می‌شود و صاحبان آنها هر روز بیشتر از قبل در برابر خانواده‌هایشان شرمسار می‌شوند." این گزارش تصویری تیره از پیامدهای قطعی برق ارائه داد و خاطرنشان کرد که "کارگاه‌ها تعطیل شده‌اند و برخی از کارگران و صاحبان مشاغل را می‌توان در حالی که بی‌هدف در محل پرسه می‌زنند، مشاهده کرد."
نگرانی‌های زیست‌محیطی و منطقه‌ای
پیامدهای بحران آب فراتر از ناراحتی روزمره است. کاهش سفره‌های زیرزمینی اکنون باعث فرونشست زمین در مناطق شهری شده و به زیرساخت‌ها و بناهای تاریخی آسیب می‌رساند. علی بیت‌اللهی، مشاور ارشد سازمان محیط زیست، هشدار داد: "این وضعیت در آینده نزدیک بدتر خواهد شد. و هیچ شهری برنامه جدی برای تغذیه مصنوعی آب‌های زیرزمینی یا مدیریت آن اجرا نکرده است."
طوفان‌های گرد و غبار، ناپدید شدن تالاب‌ها و بیابان‌زایی نیز در حال تشدید هستند، به ویژه در مناطق مرزی مانند خوزستان و در شمال غرب، جایی که دریاچه ارومیه تقریباً به طور کامل خشک شده است.
رئیس جمهور مسعود پزشکیان در بازدید از سازمان محیط زیست در روز سه‌شنبه، دامنه بحران را تأیید کرد. "آنچه ما توسعه می‌نامیم، در واقع ما را به سمت بحران‌های متعدد، در آب، برق و انرژی سوق می‌دهد." او همچنین از نهادهای دولتی به دلیل عدم اجرای حداقل‌های حفاظت زیست‌محیطی انتقاد کرد و اظهار داشت که شرکت‌های خدمات عمومی "نباید به کسانی که مرزهای زیست‌محیطی را نقض می‌کنند، خدمات ارائه دهند."
فراتر از پیامدهای داخلی، فروپاشی زیست‌محیطی رو به وخامت ایران می‌تواند تنش‌های منطقه‌ای را شعله‌ور کند. این کشور رودخانه‌های اصلی و سفره‌های زیرزمینی مشترکی با عراق، ترکیه و افغانستان دارد — کشورهایی که با تقاضاهای آب رقابتی خود و برنامه‌های بحث‌برانگیز ساخت سد دست و پنجه نرم می‌کنند. اختلاف تهران با کابل بر سر رودخانه هیرمند از قبل یک نقطه اشتعال است و کارشناسان ایرانی هشدار می‌دهند که کاهش جریان آب می‌تواند اختلافات دیپلماتیک بیشتری را شعله‌ور سازد.
راه حل طولانی‌مدت برای استراتژی آب ایران ممکن است مستلزم ممنوعیت کشت محصولات آب‌بر در مناطق خشک، احیای تالاب‌ها، اجرای مقررات در مورد برداشت آب‌های زیرزمینی و ادغام تاب‌آوری اقلیمی در سیاست توسعه باشد — که هر یک از آنها به اراده سیاسی نیاز دارد.
در حال حاضر، سدهای تقریباً خالی و خانه‌های تاریک کشور دیگر نشانه‌های یک بحران قریب‌الوقوع نیستند. آنها واقعیت زندگی ملتی هستند که با پیامدهای دهه‌ها بی‌عملی، و حتی انکار، روبرو شده است.