آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر عالی ایران، اغلب نسبت به گذشته پیش از اسلام ایران، زمانی که این سرزمین تحت حاکمیت پادشاهان بود، ابراز انزجار کرده و آن را دورانی "پوشالی و نه مایه افتخار" نامیده که دچار فساد و دیکتاتوری بوده است.
بنابراین، این تغییر لحن فاحش بود که تنها چند روز پس از حملات اسرائیل به ایران در ماه گذشته، خامنه‌ای در یک سخنرانی مکرراً از "تمدن کهن" کشور تمجید کرد و بالید که ایران "ثروت فرهنگی و تمدنی" بسیار بیشتری از آمریکا دارد.
او با تأکید بر هویت فرهنگی ایران به جای هویت مذهبی، در صدد بود تا جمعیتی را که نه تنها از ۱۲ روز حملات اسرائیل آشفته شده بود، بلکه تا حد زیادی از روحانیونی که جمهوری اسلامی را اداره می‌کنند و ایدئولوژی مذهبی که حاکمیت جامعه را تعریف می‌کند، دلزده شده‌اند، بسیج کند. اظهارات خامنه‌ای — که به عنوان سیگنالی به هزاران بوروکرات، مقامات انتظامی و روحانیونی که دولت را اداره می‌کنند، از نزدیک رصد می‌شد — بالاترین سطح از به کارگیری ناسیونالیسم را نشان می‌داد.
این تلاش برای بهره‌برداری از تمدن هزاران ساله ایران یک اتفاق یک‌بار مصرف نبود. یک بیلبورد تازه نصب شده در تهران، پادشاهی باستانی ایران را ستایش می‌کند، در حالی که دیگری در پایتخت، شخصیت اساطیری آرش کمانگیر را همراه با رگباری از موشک‌ها به تصویر می‌کشد. بیلبورد دیگری در شهر شیراز — اقتباسی از یک حجاری سنگی در نزدیکی ویرانه‌های شهر باستانی تخت جمشید — نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل را در نقش والرین، امپراتور روم، نشان می‌دهد که در مقابل ایرانیان پیروز، که امپراتوری‌شان پیش از ورود اسلام در قرن هفتم میلادی بود، زانو زده است.
جمهوری اسلامی همواره تمایل بیشتری به تأکید بر مشروعیت مذهبی داشته تا میهن‌پرستی یا ناسیونالیسم. اما در مراسم مذهبی اوایل این ماه، خامنه‌ای از یک اجراکننده درخواست کرد تا آهنگی میهن‌پرستانه غیرمذهبی را بخواند — انتخابی که برای چنین رویدادی به ویژه غیرعادی بود.
علی انصاری، مورخ دانشگاه سنت اندروز در اسکاتلند، می‌گوید: "پذیرش تمام این مسائل به معنای اعتراف به شکست ایدئولوژی انقلاب اسلامی است." و گرچه دولت پیش از این نیز از مضامین ملی‌گرایانه استفاده کرده بود، "هرگز در این مقیاس، هرگز با این شدت و هرگز زمانی که اینقدر درگیر مشکل بوده‌اند، نبوده است."
در سال‌های اخیر، جایگاه ایران در منطقه آسیب دیده است، زیرا چندین متحد کلیدی از جمله حزب‌الله و حماس با شکست‌های چشمگیری مواجه شده‌اند و بخش زیادی از جمعیت با شرایط اقتصادی وخیم و حکومت دولتی که از نظر بسیاری از ایرانیان فاسد و سرکوبگر است، دست و پنجه نرم می‌کنند.
حسین قاضیان، جامعه‌شناس و نظرسنجی‌گری که در ایران کار کرده و اکنون در آمریکا زندگی می‌کند، می‌گوید جای تعجب نیست که رهبران ایران مبارزه خود علیه اسرائیل و ایالات متحده را با عبارات ملی‌گرایانه مطرح کنند تا حمایت مردمی را جلب کنند. او گفت که دولت ایران مایل است ایدئولوژی خود را، از جمله با کم‌اهمیت جلوه دادن مذهب، در صورت نیاز تطبیق دهد.
قاضیان گفت: "زمانی که دولت این محصول جدید را به بازار عرضه می‌کند — ترکیبی از ناسیونالیسم، دولت‌گرایی و اسلام‌گرایی — خریدارانی برای آن وجود دارد." "این انتخاب منطقی و عمدی است، به منظور اینکه بتوان این محصول را برای حفظ قدرت خود به مردم فروخت."
این پیام‌رسانی با ایدئولوژی غالب جمهوری اسلامی — که به جدایی از گذشته سلطنتی ایران و شکل‌دهی جامعه بر اساس یک دیدگاه خاص اسلامی دعوت می‌کند — همخوانی ندارد و نشان‌دهنده امتیازدهی به احساسات عمومی است که در سال‌های اخیر از مذهب دور شده است. یک نظرسنجی محرمانه دولتی که در سال ۲۰۲۳ انجام شده و به دست بی‌بی‌سی فارسی رسیده است، نشان داد که اکثریت قریب به اتفاق پاسخ‌دهندگان طرفدار جدایی دین از سیاست هستند.
استفاده از عناصری برگرفته از تاریخ پیش از اسلام ایران برای جمهوری اسلامی یا حامیان آن کاملاً جدید نیست. محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌جمهور پوپولیست، مکرراً به کوروش کبیر، امپراتور هخامنشی، ارجاع می‌داد. و برخی از پیام‌رسانی‌های اخیر محتاطانه بوده است، نه یک تأیید تمام‌عیار از هویت سکولار ایرانی. آهنگ‌های میهن‌پرستانه که در مراسم عزاداری مذهبی خوانده می‌شدند، دارای شعرهای اقتباس‌شده‌ای بودند که به باور شیعه ایران اشاره داشتند.
این لحن ناسیونالیستی جدید در زمانی مطرح می‌شود که مقامات ارشد مکرراً به آنچه که "همبستگی ملی" و "اتحاد" نوظهور در ایران در پاسخ به حملات اسرائیل و آمریکا در ماه گذشته می‌نامند، اشاره کرده‌اند.
در طول بمباران، گزارش‌هایی از همکاری ایرانیان برای کمک به یکدیگر و شواهد کمی از تظاهرات علیه دولت وجود داشت. اما با توجه به فقدان نظرسنجی مستقل در ایران، دشوار است که بدانیم آیا دولت اکنون، آن‌گونه که مقامات ادعا می‌کنند، از حمایت مردمی بیشتری برخوردار است یا خیر.
قاضیان گفت که گرچه تلاش‌های مقامات ممکن است در کوتاه‌مدت مؤثر باشد، اما هرگونه افزایش ناسیونالیسم در میان مردم ایران به احتمال زیاد واکنشی به دشمن خارجی است تا حمایت مثبت از دولت. وی اظهار داشت: "همبستگی و انسجام ملی زمانی اتفاق می‌افتد که مردم دولت را تا حد زیادی نماینده خود در برابر یک کشور خارجی ببینند."
برخی از مخالفان دولت را به دلیل استفاده از نمادهای ملی، حتی در حالی که به صورت سرکوبگرانه عمل می‌کند، مورد انتقاد قرار داده‌اند. جعفر پناهی، کارگردان ایرانی که علناً از دولت انتقاد کرده و به همین دلیل زندانی شده است، این هفته فایل صوتی و تصاویری را در صفحه اینستاگرام خود منتشر کرد که آنها را به عنوان زندانیان سیاسی در حال خواندن یک آهنگ میهن‌پرستانه توصیف کرد، و به شدت موج اعدام‌ها توسط دولت را محکوم کرد.
پناهی درباره خواندن زندانیان نوشت: "این عمل نه تنها واکنشی به ماشین مرگ جمهوری اسلامی در زندان‌هاست، بلکه ضربه‌ای مستقیم و بدون مهار به حکومتی است که می‌خواهد تاریخ را بازنویسی کند و هویت ملت را از طریق خشونت ریشه‌کن کند."
محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه سابق ایران که اخیراً به دلیل فشار سیاسی از سمت معاونت رئیس‌جمهور استعفا داده و مورد نفرت تندروهای ایرانی است، در مصاحبه‌ای با یک رسانه دولتی که این ماه منتشر شد، گفت که هویت ملی ایران هم با ریشه‌های پیش از اسلام و هم با ریشه‌های شیعه آن گره خورده است. او خواستار احترام به هر دو شد. وی گفت: "این هویت ایران است که قدرت می‌بخشد."
او همچنین به تنش بین مردم و دولت اذعان کرد. ظریف گفت: "ما مسئولین حکومتی... خدمت چندانی [به مردم] نکرده‌ایم. آنها سزاوار بسیار بهتر از این هستند."