در یک جلسه خصوصی در پاریس در سپتامبر گذشته، یک وکیل بومی ماسایی از تانزانیا، رهبران سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) را تشویق کرد تا منطقه حفاظت‌شده نگورونگورو در شمال تانزانیا را از فهرست میراث جهانی حذف کنند.
با وجود موفقیت تجاری این پارک، با افزایش بازدیدکنندگان از حدود ۶۷۹ هزار نفر در سال ۲۰۱۸ به ۸۴۳ هزار نفر در سال ۲۰۲۳، جابجایی بیشتر ۱۰۰ هزار نفر از ساکنان ماسایی نگورونگورو توسط تانزانیا از سال ۲۰۲۱، با انتقادات زیادی روبرو شده است. مدافعان حقوق بشر معتقدند که این جابجایی، قانون بین‌الملل را نقض می‌کند، و به کاهش خدمات بهداشتی، تعطیلی مدارس و تلاش‌ها برای حذف نگورونگورو از فهرست رای‌دهندگان قبل از انتخابات محلی در تانزانیا در نوامبر گذشته اشاره می‌کنند.
رهبران ماسایی اظهار داشتند که یونسکو و مرکز میراث جهانی آن، با اولویت دادن به «ارزش جهانی» این محوطه بر ساکنان انسانی آن، شریک جرم هستند. آنها به توصیه‌هایی مانند «رسیدگی به مسئله جمعیت دامداران مقیم» و اشاره به تأثیر ماسایی‌ها بر منابع طبیعی به عنوان «مهمترین و فزاینده‌ترین تهدید» اشاره کردند. دولت تانزانیا نیز در دفاع از اخراج‌ها، به یونسکو استناد کرده است.
جوزف اولشانگای، وکیل ماسایی که در جلسه پاریس حضور داشت، گفت: «به راحتی می‌توانید ارتباطات را برقرار کنید و نقش یونسکو را در آوارگی‌هایی که اتفاق می‌افتد، ببینید، و دولت می‌گوید: «هر کاری که می‌کنیم، کار یونسکو است.»»
در سال‌های اخیر، یونسکو با واکنش‌های شدیدی به دلیل پاسخ‌هایش به اخراج‌های گسترده و خشونت در محوطه‌های میراث جهانی در سراسر جهان مواجه شده است که به طور قابل توجهی شامل اخراج اجباری حدود ۱۰ هزار خانواده از محوطه معبد انگور وات کامبوج می‌شود. یونسکو اصرار دارد که هرگز خواهان آوارگی نشده و نمی‌تواند در خاک مستقل یک کشور دخالت کند. با این حال، سؤالاتی در مورد نقش این سازمان در نقض حقوق بشر در محوطه‌های میراث جهانی و عدم توانایی آن در حفاظت از جوامع در برابر اقدامات خشونت‌آمیز دولت‌ها باقی می‌ماند.
دانشمندان و فعالان، اصطلاح «حفاظت قلعه‌ای» را برای توصیف تصویری غربی یا استعماری از طبیعت بکر، خالی از ساکنان قبلی، رایج کردند. آنورادها میتال، بنیانگذار «موسسه اوکلند»، یک سازمان حقوق اراضی که از جوامع آواره میراث جهانی حمایت کرده است، گفت: رویکرد میراث جهانی، لایه دیگری از قدرت اقتصادی و نژادی را اضافه می‌کند.
توریست‌های ثروتمند از محوطه‌هایی بازدید می‌کنند که مردم محلی—که ممکن است در میراث نقش داشته‌اند—آواره شده‌اند. میتال گفت: «آیا می‌توانید تصور کنید گروهی از ماسایی‌ها وارد لندن یا نیویورک شوند و آنجا را محوطه میراث جهانی اعلام کنند و به لندنی‌ها یا نیویورکی‌ها بگویند که از آنجا خارج شوند؟» او افزود: «کل این رویکرد—که نهادهایی مانند یونسکو، دولت‌ها یا سازمان‌های غیردولتی حفاظت از محیط زیست می‌توانند این کار را انجام دهند—برتری استعماری سفیدپوستان را نشان می‌دهد که همچنان ادامه دارد و در حفاظت نمایان می‌شود.»
یک سخنگوی یونسکو در ایمیلی نوشت که در حالی که محوطه‌های میراث جهانی «در درجه اول برای حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی تعیین شده‌اند، بسیار مهم است که مدیریت آنها به حقوق بشر و رفاه جوامع محلی احترام بگذارد.» آنها گفتند که یونسکو «بارها اعلام کرده است که اخراج اجباری را غیرقابل قبول می‌داند» و در سال‌های اخیر روابط خود را با جامعه مدنی و جوامع بومی تقویت کرده است.
در مورد ماسایی‌ها، سخنگو نوشت: «ما همواره تاکید کرده‌ایم که حضور جامعه در قلب ثبت نگورونگورو قرار دارد»، و افزود که یونسکو از مقامات تانزانیا خواسته است تا «گفتگوی حضوری و میدانی بیشتری» را در مورد «طرح اسکان مجدد داوطلبانه» دنبال کنند و منتظر دعوت از دولت تانزانیا برای بازدید است.
یونسکو به طور علنی، هنگام پرسش درباره اخراج‌ها، به زبان عمومی و کلی متکی است. پست‌های خبری در وب‌سایت آن بیان می‌کنند که «در هیچ مقطعی درخواست، حمایت یا مشارکتی در این برنامه» در انگور وات نداشته، و «در هیچ زمانی خواهان آوارگی مردم ماسایی» در نگورونگورو نبوده است. با این حال، برخی از اظهارات یونسکو در گزارش‌ها و توصیه‌های حفاظتی، بیشتر با حفاظت قلعه‌ای همسو است. افرادی که با اخراج روبرو هستند، «ساکنان غیرقانونی»، سازنده «ساخت و سازهای غیرقانونی»، و مسبب «تجاوز» توصیف شده‌اند.
یک مشاور باسابقه میراث جهانی، باستان‌شناس «منیر بوشناقی»، بارها در مصاحبه‌ای با رسانه‌های همسو با دولت، ساکنان انگور وات را «اشغالگر غیرقانونی» نامید. بوشناقی گفت که ساکنان از شرایط زندگی فقیرانه و غیربهداشتی خود شکایت داشتند. دولت کامبوج این کلیپ را به صورت آنلاین تبلیغ کرد. (سخنگوی یونسکو گفت که بوشناقی «سخنگوی یونسکو نیست و اظهارات او نظر شخصی خودش است.»)
توصیف هزاران خانواده به عنوان اشغالگر غیرقانونی، پیچیدگی‌های ادعاهای زمین در کامبوج را نادیده می‌گیرد. زمانی که خمرهای سرخ بین سال‌های ۱۹۷۵ تا ۱۹۷۹ بر کامبوج حکومت می‌کردند، مالکیت خصوصی زمین لغو شد و مردم کامبوج مجبور به کار در اردوگاه‌های مرگ شدند. هنگامی که بازماندگان نسل‌کشی کامبوج به سرزمین‌های اجدادی خود—از جمله انگور وات—بازگشتند، بسیاری برای اثبات حضور قبلی خود در آنجا با مشکل مواجه شدند.
نه فقر و نه بهداشت، اخراج‌های اجباری را تحت قوانین بین‌المللی مشروع نمی‌کنند، با وجود اینکه اینها بهانه‌های مکرر دولت‌ها هستند. طبق گفته دفتر کمیساریای عالی حقوق بشر سازمان ملل متحد (OHCHR)، یک سازمان خواهر یونسکو، اخراج‌ها تنها در «شرایط استثنایی» با توجیه قانونی کامل و پس از بررسی تمام گزینه‌های جایگزین مجاز است. ساکنان انگور وات گزارش دادند که مقامات آنها را به زور از خانه‌هایشان بیرون کرده‌اند و پلیس برخی از معترضان را قبل از انتقال آنها به محلی که فاقد لوله‌کشی، آب جاری و فرصت‌های شغلی بود، مورد ضرب و شتم قرار داده است.
با وجود نظارت بین‌المللی، مشخص نیست چه چیزی کمپین اخراج کامبوج را آغاز کرد. یونسکو اصرار دارد که در آن دخالتی نداشته است، در حالی که هون سن، نخست‌وزیر سابق، بارها سازمان ملل را مقصر دانست. به نظر می‌رسد اخراج‌ها تحت نخست‌وزیر فعلی، هون مانت، متوقف شده است، زیرا دولت در حال توسعه یک برنامه جدید مدیریت اراضی است.
استفان دومپکه، مشاور سابق یونسکو که به طور گسترده در زمینه میراث جهانی در آلبانی کار کرده است، گفت: این عدم شفافیت در مورد نقش دقیق یونسکو، یا عدم آن، در تصمیم‌گیری‌های دولت، معمول است. در سال ۲۰۱۴، دومپکه سازمان غیرانتفاعی «دیده‌بان میراث جهانی» را تأسیس کرد—که اطلاعات میدانی درباره محوطه‌ها را گزارش می‌دهد—بخشی برای تشویق شفافیت بیشتر در پیش‌نویس تصمیمات یونسکو.
دومپکه با اشاره به دولت‌هایی که کنوانسیون میراث جهانی را تصویب کرده‌اند، دولت‌های متأثر و یونسکو، گفت: «منافع مشترک این است که میراث جهانی چیزی فوق‌العاده، عالی، بسیار زیبا و شگفت‌انگیز است و همه باید آن را ببینند. این همان چیزی است که همه بر آن توافق دارند.»
با این حال، برخی فعالان می‌گویند که «ارزش جهانی» دولت‌ها را تشویق می‌کند تا برخی موجودات زنده را برای گردشگری بر دیگران اولویت دهند و به بقیه اکوسیستم آسیب برسانند. به عنوان مثال، پارک ملی کازی رانگا در هند، در سال ۱۹۸۵ در فهرست میراث جهانی ثبت شد، بخشی به دلیل جمعیت زیاد کرگدن‌های تک‌شاخ بزرگ هندی. طبق گزارشی از بی‌بی‌سی در سال ۲۰۱۷، نگهبانان پارک رویکرد نظامی‌گرایانه‌ای را برای حفاظت از کرگدن‌ها توسعه دادند و در مقطعی، به طور متوسط ماهانه دو نفر را می‌کشتند. با گسترش مرزهای پارک، ساکنان مجبور به ترک خانه‌های خود شدند. پراناب دولی، فعال بومی از کازی رانگا، گفت: حدود ۱۰۰۰ خانواده در حال حاضر با اخراج روبرو هستند.
یونسکو در طول این جنجال سکوت کرده است، در حالی که یک بیانیه مطبوعاتی اخیر، کازی رانگا را به عنوان «یک داستان موفقیت» برای کرگدن تک‌شاخ ستایش کرده است. یک سخنگوی یونسکو نوشت که تلاش‌های حفاظتی «هرگز نباید به قیمت حقوق جمعیت‌های محلی باشد» و یونسکو وضعیت کازی رانگا را نظارت کرده است، اما «هرگز اطلاعاتی در این مورد از یک طرف ثالث مطابق با رویه تعیین‌شده دریافت نکرده است.»
دولی گفت: «این باغ‌وحش نیست که بگویید، «اینها اتاق‌های حیوانات هستند، اینها جاده‌هایی هستند که انسان‌ها استفاده خواهند کرد.»» او افزود که حفاظت‌گرایان برای حفظ تصور کنترل بر طبیعت، نیاز به قدرت اجرایی دارند، از جمله بوروکرات‌ها، سازمان‌های غیردولتی بین‌المللی و ارتش.
با این وجود، روایت «حفاظت قلعه‌ای» می‌تواند پویایی‌های قدرت در محوطه‌های میراث جهانی را بیش از حد ساده کند. فرگوس اولیری سیمپسون، پژوهشگر فوق‌دکتری در دانشگاه آنتورپ، اقتصاد سیاسی پارک ملی کاهوزی-بیگا در جمهوری دموکراتیک کنگو را مطالعه می‌کند، جایی که هزاران نفر از مردم بومی باتوا در دهه ۱۹۷۰ قبل از تبدیل شدن آن به یک محوطه میراث جهانی در سال ۱۹۸۰، اخراج شدند.
این پارک که در نزدیکی مرز کنگو با رواندا قرار دارد، در طول دهه ۱۹۹۰ درگیر جنگ‌های داخلی بود که منجر به رقابت بر سر منابع طبیعی بین گروه‌های شبه‌نظامی، سربازان دولتی، محیط‌بانان، جوامع محلی و پناهندگان شد. طبق گزارش «گروه حقوق اقلیت‌ها»، پس از بازگشت برخی از باتواها به منطقه در سال ۲۰۱۸، نگهبانان و سربازان ده‌ها نفر را کشته و مورد تجاوز قرار دادند.
از آن زمان، تحقیقات اولیری سیمپسون نشان می‌دهد که برخی از باتواها در صنایع غیرقانونی چوب و زغال چوب مشارکت داشته یا حتی آنها را تسهیل کرده‌اند—بر خلاف کلیشه مردم بومی به عنوان حافظان زمین.
پس، یونسکو و کمیته میراث جهانی باید چه نقشی در حقوق بشر ایفا کنند؟ به گفته دومپکه، در طول سال‌ها، سیاسی شدن این کمیته—که از ۲۱ کشور تشکیل شده و معمولاً برای دوره‌های چهار ساله خدمت می‌کنند—آن را به بلوک‌های دولتی و منطقه‌ای تقسیم کرده است. این امر باعث می‌شود که محوطه‌ها بسته به موقعیت و اولویت‌های سیاسی کشورها، سطوح متفاوتی از توجه را دریافت کنند.
به طور خارجی، تمرکز منحصر به فرد این سازمان بر فرهنگ، آن را در مرکز طوفان‌های سیاسی گسترده‌تری قرار داده است. در ماه ژوئیه، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، برای دومین بار از یونسکو خارج شد و از پذیرش فلسطین به عنوان عضو در سال ۲۰۱۱ و ادعای او مبنی بر اینکه رویکرد «جهانی‌گرایانه» یونسکو با سیاست «اول آمریکا» او در تضاد است، انتقاد کرد.
برخی از حامیان ماموریت کلی یونسکو هنوز مایلند که این سازمان رویکرد خود را نسبت به حقوق بشر بازنگری کند. اگرچه حقوق بشر، ماموریت صریح OHCHR است، نه یونسکو، منتقدان معتقدند که یونسکو از این تمایز برای فرار از مسئولیت استفاده می‌کند، با وجود اینکه به طور علنی لفاظی‌های حقوق بشر را پذیرفته است. دومپکه این استدلال را «کوته‌بینانه و غیرقابل قبول» خواند و از ایجاد یک سیستم گزارش‌دهی متقابل بین OHCHR و یونسکو برای نقض حقوق بشر در محوطه‌های میراث جهانی، به همراه یک جایگاه حقوق بشر و حقوق بومی در مرکز میراث جهانی، حمایت می‌کند.
نامیتا واهی، وکیلی که ابتکار حقوق اراضی را در مرکز تحقیقات سیاست‌گذاری اداره می‌کند، گفت: از آنجا که قوانین بین‌المللی حق زمینی را مشخص نمی‌کند، حقوق اراضی در میان نهادها و معاهدات «پاره‌پاره» سازمان ملل مورد قضاوت قرار می‌گیرد. واهی گفت که یک حق بر زمین به یکپارچگی ایده‌های بومی بودن و حفاظت در برابر آوارگی و غصب زمین کمک می‌کند و راه‌های جدیدی را برای سازمان‌های غیردولتی و فعالان برای دفاع از خود باز می‌کند.
یونسکو به شدت خود را از انتقادها مصون داشته است. پس از اینکه «سازمان بقای بین‌الملل»، یک سازمان حقوق بشری، سال گذشته درباره مشکلات در شش محوطه میراث جهانی گزارش داد، یونسکو گفت که این گزارش «مشکوک» است و این سازمان «در حال مبارزه با نبرد اشتباهی است.» با این حال، دیگر آژانس‌های سازمان ملل نگرانی‌هایی را مطرح کرده‌اند. نه گزارشگر ویژه در سال ۲۰۲۲ نگرانی‌هایی را به یونسکو درباره اخراج ماسایی‌ها مطرح کردند، در حالی که پنج گزارشگر ویژه اواخر سال گذشته اخراج‌های کامبوج را محکوم کردند و نوشتند که جوامع بومی «نباید قربانی دیگری از اسکان مجدد حفاظتی در یک منطقه تحت حفاظت یونسکو شوند.»
اوشانگای گفت: برای هم‌زیستی محوطه‌های میراث جهانی و مردم، یونسکو باید از تفکر «دهه ۱۹۵۰» خود در مورد حفاظت از طریق استعمار فاصله بگیرد. او خاطرنشان کرد که در بستر مدرن، نژادپرستی موجود در صنعت حفاظت از محیط زیست از اولویت دادن به مهاجران سفیدپوست به گردشگران سفیدپوست تغییر کرده است.
اوشانگای پرسید: «اگر در یک محوطه میراث جهانی زندگی می‌کردید، آیا می‌خواستید مراکز بهداارتی از شما گرفته شوند تا با سیاست‌های یونسکو مطابقت داشته باشیم؟» او افزود: «ما باید از میراث بشریت محافظت کنیم، اما نه به قیمت جان و زندگی انسان.»