ایران روز یکشنبه به وقت محلی، در بحبوحه تنش‌های بالا در خاورمیانه، با تحریم‌های موسوم به ماشه مواجه شد. اما این به چه معناست؟
این اصطلاح به فعال‌سازی مجدد تحریم‌های سازمان ملل متحد علیه ایران اطلاق می‌شود، یک دهه پس از تعلیق آنها به عنوان بخشی از یک توافق تاریخی برای محدود کردن و نظارت بر برنامه هسته‌ای بحث‌برانگیز این کشور.
فرانسه، آلمان و بریتانیا اعلام کردند که «چاره‌ای جز» فعال کردن مکانیسم ماشه نداشته‌اند و ایران را به عدم رعایت تعهداتش تحت این توافق متهم کردند. اما این بازگشت به وضعیت قبلی می‌تواند به این معنی باشد که تهران بیش از پیش از نظارت بین‌المللی بر برنامه هسته‌ای خود فاصله بگیرد.
چگونه به اینجا رسیدیم؟
قرار بود تحریم‌ها در تاریخ ۱۸ اکتبر به طور دائم پایان یابد. اما توافق اصلی، معروف به برجام، که منجر به لغو تحریم‌ها علیه ایران در ازای محدودیت‌هایی بر برنامه هسته‌ای این کشور شد، به هر یک از امضاکنندگان اجازه می‌داد تا در صورت تشخیص عدم رعایت تعهدات ایران، تحریم‌ها را قبل از آن تاریخ بازگرداند.
در ماه اوت، مذاکره‌کنندگان اروپایی به شورای امنیت سازمان ملل اطلاع دادند که ایران «تقریباً تمام تعهدات برجام خود» را نقض کرده است و اروپا در حال آماده‌سازی برای فعال کردن مکانیسم ماشه است. این کشورها در ماه اوت یک ماه هشدار به ایران دادند تا پیش از ریاست روسیه بر شورای امنیت در ماه اکتبر، این فرآیند را آغاز کنند.
چندین جلسه و تماس در این ماه با عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران و دیگر مقامات ایرانی برگزار شد – اما هیچ کدام به پیشرفتی در برآورده کردن خواسته‌های کلیدی اروپایی‌ها نرسید: شواهدی مبنی بر آمادگی ایران برای یافتن یک راه‌حل دیپلماتیک، رعایت نظارت و بازرسی‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) و توضیح وضعیت و مکان بیش از ۴۰۰ کیلوگرم اورانیوم با غنای بالا.
کشورهای اروپایی همچنین خواستار از سرگیری مذاکرات مستقیم ایران با ایالات متحده هستند.
قدرت‌های غربی و اسرائیل از دیرباز ایران را به تلاش برای ساخت سلاح‌های هسته‌ای متهم کرده‌اند. تهران بر صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای خود اصرار دارد.
در این ماه توافقی بین آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و ایران برای از سرگیری بازرسی‌ها حاصل شد، اما دیپلمات‌های اروپایی گفتند که این توافق برای اطمینان‌بخشی بسیار مبهم است. عراقچی به رسانه‌های دولتی ایران گفت که دسترسی آژانس به سایت‌های هسته‌ای محدود و تحت شرایط تعیین شده توسط شورای عالی امنیت ملی ایران خواهد بود. وی افزود که ذخایر اورانیوم غنی‌شده ممکن است غیرقابل دسترس باقی بمانند، و زیر آوارهای تاسیسات هسته‌ای مدفون شده باشند.
تحریم‌های ماشه از روز یکشنبه آغاز شد.
وزیران امور خارجه فرانسه، آلمان و بریتانیا – سه کشور اروپایی عضو برجام – در بیانیه‌ای پس از فعال‌سازی مکانیسم ماشه گفتند: «ما از ایران و همه کشورها می‌خواهیم که به طور کامل از این قطعنامه‌ها تبعیت کنند.»
وزیران ضمن انتقاد از تهران به دلیل «نقض مکرر» تعهدات برجام، اظهار داشتند که «چاره‌ای جز فعال کردن رویه ماشه» نداشتند، اما افزودند که این به معنای «پایان دیپلماسی» نیست.
روز شنبه، ایران اعلام کرد که سفرای خود را از پاریس، برلین و لندن فراخوانده است. خبرگزاری دولتی ایرنا گزارش داد که عراقچی همچنین نامه‌ای به شورای امنیت سازمان ملل ارسال کرده و فعال‌سازی مکانیسم ماشه توسط سه کشور را «صرفاً سوءاستفاده آشکار از روند» خوانده است.
تحریم‌ها چه کاری انجام خواهند داد؟
مکانیسم ماشه تحریم‌های سازمان ملل را که بین سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۰ اعمال شده بودند – از جمله تحریم تسلیحاتی و ممنوعیت دستیابی ایران به فناوری برنامه موشکی بالستیک خود – بازمی‌گرداند. بخش‌های نفتی و خدمات مالی ایران نیز هدف قرار گرفتند.
اما تصمیم اروپا برای دیگر امضاکنندگان برجام، چین و روسیه، که متحدان تاریخی ایران هستند، الزام‌آور نیست.
ایالات متحده در دوران اولین دوره ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ از برجام خارج شد و سیاست «فشار حداکثری» علیه ایران را از طریق رژیم تحریم‌های سخت‌گیرانه اتخاذ کرد. بنابراین مکانیسم ماشه اساساً اروپا را به سمت موضع ایالات متحده سوق می‌دهد.
ایران چه گفته است؟
ایران سرسخت باقی مانده است.
مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، گفته است: «آنها با 'ماشه' راه را می‌بندند، اما این مغزها و افکار هستند که راه را باز یا می‌سازند.»
شورای روابط خارجی اروپا (ECFR) یادآور می‌شود: «تأثیر اقتصادی تحریم‌های سازمان ملل و اتحادیه اروپا بر ایران، با توجه به شدت محدودیت‌های ایالات متحده، محدود خواهد بود. اما یکی از پیامدهای عملی مکانیسم ماشه برای ایران این است که اگر یک توافق هسته‌ای آتی منجر به لغو تحریم‌های سازمان ملل شود، مشخص نیست که آیا اتحادیه اروپا نیز این رویه را دنبال خواهد کرد.»
ECFR می‌افزاید: «غیرقابل تصور است که - پس از تجربه درد حملات نظامی - مکانیسم ماشه بتواند ایران را مجبور به پذیرش خواسته ایالات متحده مبنی بر غنی‌سازی صفر اورانیوم خود کند.»
مقامات ایرانی پیشتر هشدار داده بودند که در صورت فعال شدن مکانیسم ماشه، تهران مشارکت خود در بازرسی‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را پایان خواهد داد. برخی مقامات ایرانی هشدار داده‌اند که فعال‌سازی مجدد تحریم‌های سازمان ملل، ایران را به خروج از معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) سوق خواهد داد، که به نظارت بین‌المللی بر برنامه هسته‌ای آن پایان خواهد بخشید.
با این حال، رویترز گزارش داد که پزشکیان به گروهی از روزنامه‌نگاران و تحلیلگران گفت ایران قصد ندارد در واکنش به احیای تحریم‌های سازمان ملل از NPT خارج شود.
وضعیت برنامه هسته‌ای ایران چگونه است؟
پس از حمله ۱۲ روزه اسرائیل به ایران در ماه ژوئن و حملات هوایی ایالات متحده به تاسیسات هسته‌ای کلیدی فردو، وضعیت برنامه ایران نامشخص است.
ترامپ گفته بود که فردو نابود شده است؛ ارزیابی‌های دیگر نشان می‌دهد که تاسیسات هسته‌ای به شدت آسیب دیده‌اند، اما برنامه ایران ممکن است تا دو سال به عقب افتاده باشد.
عراقچی گفته است که بخش زیادی از اورانیوم غنی‌شده ایران زیر آوار دفن شده است. همچنین وضعیت تجهیزات حیاتی در اصفهان که اورانیوم را به درجه تسلیحاتی غنی می‌کند و آن را از گاز به فلز تبدیل می‌کند، نامعلوم است.
بازرسان بین‌المللی از زمان درگیری‌ها در ماه ژوئن نتوانسته‌اند از این سایت‌ها بازدید کنند.