پوتین برتری در هوش مصنوعی را می‌خواست؛ اکنون روسیه برای ماندن در رقابت دست و پنجه نرم می‌کند.

رئیس‌جمهور ولادیمیر پوتین بارها اعلام کرده که روسیه باید در هوش مصنوعی پیشرو جهان باشد. اما در واقعیت، این کشور در حاشیه مانده است، در حالی که دیگران پیش می‌تازند.

در حالی که آمریکا و چین برای تسلط بر مدل‌ها و کاربردهای هوش مصنوعی با هم رقابت می‌کنند و کشورهای اروپایی و خاورمیانه منابع عظیمی را برای ایجاد زیرساخت‌های محاسباتی صرف می‌کنند، جنگ اوکراین جاه‌طلبی‌های بلندپروازانه گذشته روسیه را از مسیر خود خارج کرده است.

در نسخه روسی LM Arena، که کاربران مدل‌های هوش مصنوعی را رتبه‌بندی می‌کنند، برترین مدل روسی در رتبه ۲۵ قرار دارد و حتی از نسخه‌های قدیمی‌تر ChatGPT و Gemini گوگل نیز عقب‌تر است. طبق ابزار جهانی پویایی هوش مصنوعی دانشگاه استنفورد، که در نوامبر منتشر شد و قدرت اکوسیستم‌های هوش مصنوعی کشورها را اندازه‌گیری می‌کند، روسیه در میان ۳۶ کشور، رتبه ۲۸ را به خود اختصاص داده است.

تحریم‌های غرب، دسترسی روسیه به سخت‌افزارهای حیاتی مانند تراشه‌های کامپیوتری را قطع کرده و توانایی‌های تولید داخلی آن را فلج کرده است. شرکت‌های روسی اکنون برای تهیه همه چیز، از تراشه‌های پیشرفته گرفته تا یک اشتراک ساده ChatGPT، به واسطه‌ها در کشورهای ثالث وابسته هستند. مسکو همچنین به شدت به چین تکیه کرده است – که تحلیلگران آن را وابستگی اقتصادی عمیق‌تر به همسایه خود توصیف می‌کنند.

تشدید این مشکل، فرار مغزها است، با خروج استعدادهای برتر از روسیه پس از حمله به اوکراین. شرکت‌های هوش مصنوعی روسیه که از بازارهای بین‌المللی جدا شده‌اند، سال گذشته حدود ۳۰ میلیون دلار سرمایه خطرپذیر جذب کردند. در حالی که تنها OpenAI سال گذشته بیش از ۶ میلیارد دلار سرمایه جذب کرده است.

یوری پودوروژنی، مدیر اجرایی سابق فناوری در روسیه، می‌گوید: «روسیه در توسعه هوش مصنوعی خود سال‌ها عقب است.»

پودوروژنی شخصاً شاهد مسیر توسعه هوش مصنوعی در روسیه بوده است و سال‌ها را صرف توسعه معادل‌های محلی گوگل مپس و نتفلیکس کرده است، از جمله کار بر روی ابزارهای یادگیری ماشین که اکنون در مرکز رونق هوش مصنوعی قرار دارند. مدت کوتاهی پس از آغاز جنگ در سال ۲۰۲۲، او با همسر باردارش سوار هواپیما شد و از روسیه فرار کرد.

پودوروژنی که اکنون در لندن زندگی می‌کند و مدیر ارشد هوش مصنوعی در استارتاپ فین‌تک Finom است، می‌گوید: «روسیه در این رقابت شکست خورده و جبران آن غیرممکن است.»

یک مدیر اجرایی هوش مصنوعی مستقر در مسکو نیز با این ارزیابی موافق بود و گفت که انزوای اقتصادی و ژئوپلیتیکی روسیه مانع دسترسی شرکت‌ها به بودجه و توانایی مقیاس‌بندی فراتر از بازار داخلی نسبتاً کوچکشان می‌شود.

با توجه به پتانسیل هوش مصنوعی برای بازسازی اقتصاد جهانی، کشورها برای اعمال کنترل بر زیرساخت‌ها، داده‌ها و مدل‌های هوش مصنوعی خود تلاش می‌کنند تا از وابستگی استراتژیک جلوگیری کنند. در حوزه نظامی نیز، آمادگی به طور فزاینده‌ای به قابلیت‌های هوش مصنوعی مستقل، از ابزارهای پشتیبانی تصمیم‌گیری در میدان نبرد گرفته تا سیستم‌های دفاعی خودمختار، بستگی دارد.

برای مسکو، این ضرورت با توجه به تشدید درگیری با غرب، به ویژه حاد است.

پوتین ماه گذشته در یک کنفرانس هوش مصنوعی گفت: «ما نمی‌توانیم وابستگی حیاتی به سیستم‌های خارجی را بپذیریم. برای روسیه، این یک مسئله حاکمیت دولتی، فناورانه و ارزشی است.»

مقامات روسی به کاستی‌ها اذعان کرده‌اند، اما می‌گویند که مدل‌های داخلی با مدل‌های خارجی رقابت می‌کنند و به سرعت در حال بهبود هستند. برخی دیگر صریح‌تر هستند.

هرمان گریف، مدیرعامل وام‌دهنده دولتی اسبربانک، که تلاش‌های روسیه در زمینه هوش مصنوعی را رهبری می‌کند، اوایل امسال گفت: «اکثریت قریب به اتفاق صنایع ما میلیون‌ها سال نوری از هوش مصنوعی فاصله دارند.»

فقط مدل‌های هوش مصنوعی روسیه نیستند که عقب افتاده‌اند.

در یک کنفرانس فناوری در مسکو در ماه نوامبر، اولین ربات انسان‌نمای مجهز به هوش مصنوعی این کشور، به نام AIDOL، با آهنگ «راکی» روی صحنه لنگان‌لنگان آمد، سعی کرد دست تکان دهد و فوراً به زمین افتاد. برگزارکنندگان نمایش را کوتاه کرده و ماشین را برداشتند. برگزارکنندگان گفتند که ربات از «پیامدهای اقدامات خود» درس خواهد گرفت.

حتی قبل از حمله، روسیه عمدتاً به فناوری خارجی برای طراحی تراشه‌ها وابسته بود و قابلیت‌های تولید تراشه داخلی محدودی داشت. برخی از تراشه‌های پیشرو طراحی شده در روسیه توسط شرکت تولید نیمه‌رسانای تایوان (TSMC) مونتاژ می‌شدند.

در سال ۲۰۲۲، ایالات متحده ممنوعیت فروش محصولات با فناوری پیشرفته از جمله نیمه‌رساناها به روسیه را اعمال کرد، و این ممنوعیت به برخی اقلام خارجی تولید شده با تجهیزات، نرم‌افزار یا طرح‌های آمریکایی نیز گسترش یافت. کره جنوبی و تایوان، که در تراشه‌های پیشرفته پیشرو هستند، و ژاپن، که در مواد و ابزارهای ساخت تراشه قوی است، نیز فوراً صادرات چنین اقلامی را ممنوع کردند. TSMC صادرات نیمه‌رساناها به روسیه را متوقف کرد.

روسیه ناگهان قادر به خرید مستقیم واحدهای پردازش گرافیکی با کارایی بالا (GPU)، که برای آموزش مدل‌های هوش مصنوعی ضروری هستند، از جمله جدیدترین تراشه‌های Nvidia، نبود. تحلیل وال استریت ژورنال از داده‌های تجارت سازمان ملل نشان می‌دهد که واردات روسیه از پردازنده‌های گرافیکی و سایر تراشه‌های کامپیوتری ضروری برای توسعه هوش مصنوعی در سال گذشته ۸۴ درصد نسبت به قبل از جنگ کاهش یافته است.

پودوروژنی، که همچنان با کارشناسان هوش مصنوعی در روسیه در تماس است، گفت: «کمبود زیادی در پردازنده‌های گرافیکی در روسیه وجود دارد و آنچه که دارند حتی برای نیازهای فعلی نیز کافی نیست.» مدیر اجرایی هوش مصنوعی مستقر در مسکو نیز موافق بود و گفت که پردازنده‌های گرافیکی پیشرفته تنها از طریق «ترفندهایی» مانند واسطه‌ها قابل دسترسی هستند.

در حالی که تحلیلگران می‌گویند امکان خرید تراشه‌ها از طریق چین یا همسایگان آسیای مرکزی وجود دارد، پودوروژنی گفت: «مشکل اصلی خرید آنها در مقیاس بزرگ است.»

تحریم‌ها همچنین دسترسی روسیه به مواد و قطعات مورد نیاز برای بازسازی تولید چنین اقلامی در داخل کشور را قطع کرده است. سازندگان تراشه روسی اکنون قصد دارند تا سال ۲۰۳۰ تراشه‌های ۲۸ نانومتری را در کارخانه‌های داخلی تولید کنند. سازندگان تراشه آمریکایی در حال حاضر در حال گذار به تراشه‌های ۲ نانومتری هستند.

حتی پرداخت هزینه مدل‌های خارجی مانند ChatGPT نیز اکنون دشوار است، زیرا کارت‌های روسی دیگر در خارج از کشور کار نمی‌کنند. سایت‌های روسی راهکارهایی را ارائه می‌دهند که از استفاده از کارت‌های بانکی صادر شده در قزاقستان، ارمنستان یا امارات متحده عربی گرفته تا کارت‌های هدیه آنلاین یا واسطه‌های پرداخت را شامل می‌شود. کانال‌های تلگرامی مملو از کاربرانی است که نکات را با یکدیگر تبادل می‌کنند و واسطه‌ها خدمات خود را تبلیغ می‌کنند.

تحریم‌ها، توسعه هوش مصنوعی روسیه را به شدت به چین وابسته کرده است، که الگوهای مشابهی را در سراسر اقتصاد روسیه تکرار می‌کند.

در ابتدای سال، پوتین به دولت روسیه و اسبربانک دستور داد تا در زمینه تحقیق و توسعه هوش مصنوعی با چین همکاری کنند. این اعتراف به روندی بود که از زمان حمله به اوکراین تنها تشدید شده است.

بر اساس تحلیل داده‌های تجاری وال استریت ژورنال، در سال ۲۰۲۱ حدود ۲۲ درصد از پردازنده‌های گرافیکی و سایر قطعات پیشرفته روسیه از چین و هنگ کنگ تأمین می‌شد. سال گذشته، سهم آنها در واردات روسیه به ۹۲ درصد افزایش یافت.

در همین حال، برخی از مدل‌های برجسته روسی، بر اساس مدل‌های متن‌باز چینی ساخته شده‌اند.

حتی اگر شرکت‌های روسی راه‌حل‌هایی برای واردات فناوری یا سخت‌افزار پیدا کنند، این کشور در حال از دست دادن یک منبع ضروری دیگر است: استعداد.

مقامات روسی گفته‌اند که تنها در سال ۲۰۲۲، حداقل ۱۰۰,۰۰۰ متخصص فناوری اطلاعات کشور را ترک کرده‌اند و بازنگشته‌اند. وزارت کار پیش‌بینی کرده که تا سال ۲۰۳۰، روسیه با کمبود بیش از ۴۰۰,۰۰۰ کارشناس فناوری اطلاعات مواجه خواهد شد. برخی تحلیلگران می‌گویند تعداد واقعی بسیار بیشتر است.

آنا فدوسووا، که در بخش فناوری روسیه کار کرده است، تخمین زده که ۷۰ تا ۸۰ درصد از بااستعدادترین کارشناسان هوش مصنوعی روسیه کشور را ترک کرده‌اند. فدوسووا اکنون در پراگ مستقر است و شرکت Copilotim را تأسیس کرده است؛ یک استارتاپ که پلتفرمی مبتنی بر هوش مصنوعی را برای خودکارسازی فرآیندهای اداری و انطباق منابع انسانی ارائه می‌دهد.

فدوسووا گفت: «در حال حاضر، استخدام یک مهندس هوش مصنوعی رده‌بالا در روسیه بسیار دشوار است. این امر، دستیابی به پیشرفت‌های هوش مصنوعی در آنجا را به یک چالش تبدیل می‌کند. قطعاً این یک ضرر بزرگ برای کشور است.»

برای گئورگی کانچف به آدرس [email protected] بنویسید.