در تابستان سال ۲۰۲۴، چندین گروه از دانشمندان یافته‌ای جالب منتشر کردند: افرادی که علیه زونا واکسینه شده بودند، نسبت به همتایان واکسینه نشده خود کمتر به زوال عقل مبتلا می‌شدند. دو مقاله از آزمایشگاه پاسکال گلدستزر در دانشگاه استنفورد منتشر شد. محققان با تجزیه و تحلیل سوابق پزشکی از بریتانیا و استرالیا، به این نتیجه رسیدند که حدود یک پنجم تشخیص‌های زوال عقل را می‌توان از طریق واکسن اصلی زونا، که حاوی ویروس زنده واریسلا-زوستر (varicella-zoster virus) است، پیشگیری کرد. دو مطالعه دیگر، یکی توسط GSK، یک شرکت داروسازی، و دیگری توسط گروهی از دانشگاهیان در بریتانیا، همچنین گزارش دادند که یک واکسن "نوترکیب" جدیدتر، که در جلوگیری از زونا مؤثرتر از نسخه زنده است، به نظر می‌رسد محافظت بیشتری در برابر زوال عقل ایجاد می‌کند.
سال‌هاست که بیشتر تحقیقات در مورد بیماری آلزایمر - شایع‌ترین علت زوال عقل - به طور متمرکز بر روی دو پروتئین به نام‌های آمیلوئید (amyloid) و تاو (tau) بوده است. این پروتئین‌ها در مغز افراد مبتلا به این بیماری تجمع می‌یابند و پلاک‌ها و گره‌هایی تشکیل می‌دهند که از عملکرد صحیح نورون‌ها جلوگیری می‌کنند. بیشتر دانشمندان فرض می‌کردند که این پروتئین‌ها علت اصلی بیماری آلزایمر هستند. اما مطالعات زونا که در سال ۲۰۲۴ منتشر شد، به همراه مجموعه‌ای از مقالات جدید، وزن بیشتری به یک ایده جایگزین چند دهه‌ای می‌دهد - اینکه ویروس‌ها باعث این بیماری می‌شوند. بر اساس این نظریه، پلاک‌ها و گره‌های پروتئین‌ها می‌تواند پاسخی از سوی بدن به یک عفونت ویروسی زمینه‌ای باشد. اگر این درست باشد، از بین بردن ویروس می‌تواند از آلزایمر جلوگیری یا آن را درمان کند.
راث ایتژاکی، استاد سابق دانشگاه منچستر و در حال حاضر استاد مدعو در دانشگاه آکسفورد، نزدیک به ۴۰ سال است که از این ایده حمایت می‌کند. عمده کار او بر روی ویروس هرپس سیمپلکس نوع ۱ (HSV1) متمرکز شده است، که بیشتر به دلیل ایجاد تبخال شناخته می‌شود و حدود ۷۰ درصد از افراد را آلوده می‌کند، که بیشتر آنها بدون علامت هستند. این ویروس معمولاً در خارج از مغز زندگی می‌کند، جایی که می‌تواند سال‌ها به صورت خفته باقی بماند. شعله‌ور شدن آن می‌تواند منجر به تبخال شود.
در موارد نادر، این ویروس همچنین می‌تواند منجر به التهاب شدید در همان نواحی مغز شود که بیشتر تحت تأثیر آلزایمر قرار می‌گیرند. در آزمایش‌هایی که در اوایل دهه ۲۰۰۰ انجام شد، پروفسور ایتژاکی دریافت که اگر سلول‌های مغزی انسانی کشت‌شده در آزمایشگاه را با HSV1 آلوده کند، سطح آمیلوئید در داخل سلول‌ها به طور چشمگیری افزایش می‌یابد. این امر باعث شد او به یک ارتباط علّی مشکوک شود.
دهه‌ها او برای پذیرش ایده‌هایش توسط بقیه جامعه علمی تلاش کرد. اور شمش، که در دانشگاه عبری اورشلیم در مورد ویروس‌ها و آلزایمر تحقیق می‌کند، می‌گوید: «این یک فرضیه عجیب و غریب تلقی می‌شد.» بیشتر دانشمندان بر نقش آمیلوئید و تاو متمرکز بودند و فرض می‌کردند که آنها علت اصلی بیماری هستند. منتقدان استدلال می‌کردند که نظریه ویروس با این واقعیت که آلزایمر پایه ژنتیکی قوی دارد یا تقریباً در همه افراد مبتلا به سندرم داون رخ می‌دهد، سازگار نیست.
اما سرخوردگی فزاینده از فرضیه اصلی علت آلزایمر باعث شده است که دانشمندان به دنبال جایگزین‌هایی مانند ویروس‌ها باشند. برای مثال، در طول دهه‌های متمادی، ده‌ها میلیارد دلار برای تلاش برای توسعه درمان‌هایی برای کاهش سطح آمیلوئید و تاو در مغز صرف شده است، اما نتایج ناامیدکننده بوده است - داروهای موجود هدف‌گیری آمیلوئید فقط تأثیر متوسطی بر این بیماری دارند. کشف اینکه پاتوژن‌ها می‌توانند بیماری‌های عصبی دیگری را تحریک کنند، مانند ارتباط بین ویروس Epstein-Barr و مولتیپل اسکلروزیس، این ارتباط را محتمل‌تر کرده است.
در تلاش برای پیشبرد نظریه پروفسور ایتژاکی، گروهی متشکل از ۲۵ دانشمند و کارآفرین از سراسر جهان در ابتکار عمل پاتوبیوم آلزایمر (AlzPI) گرد هم آمده‌اند. مأموریت آنها ارائه اثبات رسمی است که عفونت نقش اساسی در تحریک این بیماری دارد. در سال‌های اخیر، کار آنها که جزئیات چگونگی تحریک تجمع پروتئین‌های مرتبط با آلزایمر توسط ویروس‌ها را نشان می‌دهد، در مجلات علمی برتر منتشر شده است.
یک ایده جدید، که توسط برخی از اعضای AlzPI پشتیبانی می‌شود، این است که آمیلوئید و تاو ممکن است در واقع اولین خط دفاعی مغز در برابر پاتوژن‌ها باشند. ویلیام ایمر در دانشگاه هاروارد می‌گوید: این پروتئین‌ها چسبناک هستند، بنابراین می‌توانند ویروس‌ها یا باکتری‌ها را بگیرند تا سرعت انتشار آنها را قبل از شروع پاسخ‌های ایمنی پیچیده‌تر کاهش دهند. بنابراین، در مقادیر کم، به نظر می‌رسد پروتئین‌ها سلامت مغز را تقویت می‌کنند. با این حال، وجود HSV1 فعال یا سایر پاتوژن‌ها ممکن است سیستم ایمنی را به حالت فراتر از حد معمول بفرستد و باعث شود پروتئین‌ها به یکدیگر بچسبند و پلاک‌ها و گره‌هایی ایجاد کنند که به نورون‌ها در آلزایمر آسیب می‌رسانند.
به نظر می‌رسد ژنتیک بر این فرآیند تأثیر می‌گذارد و به برخی از انتقادات پاسخ می‌دهد. برای مثال، شیوع بالای این بیماری در افراد مبتلا به سندرم داون ممکن است با این واقعیت توضیح داده شود که بدن آنها پروتئین بیشتری تولید می‌کند که تحت شرایط خاصی به آمیلوئید تبدیل می‌شود. برخی از دانشمندان AlzPI تئوریزه می‌کنند که این منبع بالقوه بزرگتر آمیلوئید می‌تواند تشکیل پلاک‌ها را در پاسخ به یک ویروس تسهیل کند. افراد مبتلا به سندرم داون نیز بیشتر مستعد عفونت هستند.
علاوه بر این، در سال ۱۹۹۷، پروفسور ایتژاکی دریافت که افرادی که دارای یک نوع ژنتیکی هستند که خطر آلزایمر را افزایش می‌دهد، ApoE4، تنها در صورتی بیشتر به این بیماری مبتلا می‌شوند که HSV1 نیز در مغز خود داشته باشند. در سال ۲۰۲۰، گروهی از دانشمندان فرانسوی نشان دادند که فعال‌سازی‌های مکرر ویروس، که ظاهراً در افراد بدون ApoE4 بی‌ضرر است، احتمال ابتلا به آلزایمر را در افراد دارای آن بیش از سه برابر می‌کند.
محققان دانشگاه تافتس، با همکاری پروفسور ایتژاکی، بررسی کرده‌اند که چرا چنین فعال‌سازی مجدد رخ می‌دهد. در سال ۲۰۲۲، آنها دریافتند که عفونت با یک پاتوژن دوم، ویروس زونا، می‌تواند HSV1 خفته را بیدار کند و تجمع پلاک‌ها و گره‌ها را تحریک کند. این ممکن است توضیح دهد که چرا به نظر می‌رسد واکسیناسیون زونا در برابر زوال عقل محافظت می‌کند. در مطالعه دیگری که در ژانویه منتشر شد، محققان تافتس همچنین نشان دادند که آسیب تروماتیک مغزی - یک عامل خطر شناخته شده برای آلزایمر - همچنین می‌تواند HSV1 را بیدار کند و تجمع پروتئین‌ها را در سلول‌های مغزی که در ظرف کشت رشد کرده‌اند، آغاز کند.
نظریه ویروسی پیامدهای امیدوارکننده‌ای برای درمان دارد. درمان‌های فعلی آلزایمر، که تلاش می‌کنند سطح آمیلوئید را در سلول‌های مغزی کاهش دهند، صرفاً برای کند کردن پیشرفت بیماری عمل می‌کنند. با این حال، اگر ویروس‌ها محرک باشند، واکسیناسیون یا داروهای ضد ویروسی می‌توانند از موارد آینده جلوگیری کنند. چنین درمان‌هایی همچنین می‌توانند پیشرفت آلزایمر را در کسانی که قبلاً به این بیماری مبتلا هستند کند یا متوقف کنند. هیچ یک از اینها نیازی به پیشرفت‌های عمده ندارد. داروهای ضد ویروسی برای پاتوژن تبخال در حال حاضر وجود دارند و از ثبت اختراع خارج شده‌اند. و واکسن زونا اکنون به طور معمول به افراد مسن در بسیاری از کشورها ارائه می‌شود.
بسیاری از محققان سوابق پزشکی را برای یافتن ارتباط بین داروهای ضد ویروسی و کاهش در تشخیص‌های زوال عقل بررسی کرده‌اند. این نوع تجزیه و تحلیل‌های گذشته‌نگر اغلب به دلیل اینکه افرادی که داروها را مصرف می‌کنند یا واکسینه می‌شوند، به طور کلی بیشتر به سلامتی خود اهمیت می‌دهند، تفسیر دشواری دارند و این امر احتمال ابتلا به بیماری‌هایی مانند آلزایمر را در آنها کمتر می‌کند. اما برخی از نتایج امیدوارکننده هستند. یک مطالعه که در سال ۲۰۱۸ منتشر شد، نشان داد که برای افراد مسن در تایوان که تبخال داشتند، مصرف یک داروی ضد ویروسی خطر زوال عقل را تا ۹۰٪ کاهش می‌دهد. چندین تجزیه و تحلیل بعدی از داده‌های پزشکی از سایر کشورها اثرات محافظتی متوسط‌تری از داروهای ضد ویروسی، معمولاً بین ۲۵ تا ۵۰٪، نشان داد.
اولین کارآزمایی بالینی تصادفی‌سازی شده دوسوکور برای آزمایش اثربخشی داروهای ضد ویروسی در برابر زوال عقل در حال انجام است. گروهی از محققان که بیشتر در دانشگاه کلمبیا مستقر هستند، در حال آزمایش این هستند که آیا والاسیکلوویر (valacyclovir)، یک داروی ضد ویروسی که در برابر HSV1 استفاده می‌شود، می‌تواند کاهش شناختی را در افراد مبتلا به مراحل اولیه آلزایمر کاهش دهد یا خیر. بین سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۲۴، محققان ۱۲۰ بیمار را استخدام کردند و نیمی را با داروی ضد ویروسی درمان کردند. آنها انتظار دارند یافته‌های خود را اواخر امسال منتشر کنند و منتقدان نظریه ویروسی می‌گویند که یک نتیجه مثبت در این کارآزمایی برای متقاعد کردن آنها کافی خواهد بود. اگر دکتر گلدستزر و تیمش بتوانند بودجه را تأمین کنند، یک کارآزمایی مشابه از واکسن زونا ممکن است به زودی دنبال شود.
حدود ۳۲ میلیون نفر در سراسر جهان با بیماری آلزایمر زندگی می‌کنند. اگر درمان‌های ضد ویروسی بتوانند حتی زیرمجموعه کوچکی از این موارد را کند، به تأخیر بیندازند یا از آن جلوگیری کنند، تأثیر آن می‌تواند بسیار زیاد باشد.